آیا تغییرات اقلیمی سخت‌تر و شدیدتری در راه است؟

براساس آخرین گزارش‌های بیش از 36 هزار ایستگاه هواشناسی در سطح جهان، همچنان كه گرمایش كره‌زمین ادامه دارد، رخدادهای هواشناسی حداكثری مانند موج‌های شدید گرما و بارندگی‌های سنگین متناوب هم از این پس با دفعات بیشتر، شدیدتر و طولانی‌تر تداوم خواهند داشت. طبق تحقیقی كه 40 دانشمند براساس مجموعه گسترده‌ای از داده‌ها و تجزیه و تحلیل 29 شاخص حداكثری اقلیمی انجام داده‌اند، نقش گرمایش جهانی ناشی از فعالیت‌های انسانی غیرقابل انكارتر از گذشته خودنمایی می‌كند.

این محققان در مقاله خود تاكید دارند كه حداكثرهای اقلیمی كه امروز با آنها مواجه هستیم، متاثر از تغییرات اقلیمی در سطح جهانی هستند و براساس پیش‌بینی آنها از این پس بیش از گذشته چالش‌های حداكثری اقلیمی را شاهد خواهیم بود. آستانه‌های فیزیولوژیكی ما انسان‌ها، تاثیر این تغییرات بر زندگی‌ جوامع مختلف، زیرساخت‌ها و محیط زیست هم مورد توجه این كارشناسان بوده است.
با مرور جزیی خبرها می‌توان بخشی از این تغییرات را روایت كرد؛ آتش‌سوزی‌های جنگلی در الجزایر جان دست‌كم 42 نفر را گرفته است. آتش‌سوزی‌ها در روسیه هم یك ركورد جدید بر جا گذاشته، در منطقه یاكوشا (yakutia) كه بخشی از جنگل‌های سیبری را در خود جای داده، از ماه ژوئن تاكنون بیش از 4.2 میلیون هكتار از جنگل‌ها آتش گرفته و سوخته است كه بر اثر آن معادل بیش از 505 متر یك مگاتن دی‌اكسیدكربن وارد جو زمین شده و این مساله به‌طور قطع بر گرمایش آتی كره‌زمین تاثیرگذار خواهد بود. گاردین می‌نویسد كه آتش‌سوزی‌ها در تركیه و یونان و الجزایر به سرعت و در ظرف مدت كوتاهی از كنترل خارج شده و همزمان با افزایش امواج گرما، شعله‌ها به‌شدت مناطق مسكونی، دكل‌های برق و ابنیه تاریخی را تهدید می‌كنند.
درجه حرارت هوا در یونان و جنوب اروپا به رقم بی‌سابقه 45 درجه سلسیوس رسیده و آتش‌سوزی‌های بی‌سابقه در تركیه كه تا هفته گذشته دست‌كم 8 كشته برجا گذاشت، این كشور را مجبور ساخت تا از جامعه جهانی برای مهار آتش‌سوزی‌های مهیبی كه نزدیك 95 هزار هكتار از جنگل‌های این كشور را نابود كرد، درخواست كمك كند.
آیا آتش‌سوزی‌های گسترده در تركیه، ایتالیا، اسپانیا، امریكا، الجزایر، فرانسه، قبرس، فنلاند، لبنان، كانادا و یونان و در مقابل سیلاب‌های مهیب آلمان، چین، ایتالیا، بلژیك و هلند نشانه‌هایی از تغییر اقلیم را در سطح كره‌زمین روایت می‌كنند؟
چرا هشدارهای كارشناسان جدی گرفته نشد؟
متخصصان بیش از دو دهه است كه یك مجموعه استاندارد از شاخص‌های بیانگر حداكثرهای درجه حرارت و بارندگی را برای محیط‌های خشكی تعریف كرده‌اند. این شاخص‌ها به هواشناسان كمك كرد كه برآوردهای دقیق‌تری حتی از مناطقی كه داده‌های اقلیمی موثق نداشتند، به دست بیاورند. توسعه كاربرد نرم‌افزارهای استاندارد هم این پروسه را تسهیل كرد در نتیجه امروزه هواشناسان این امكان را دارند كه با استفاده از همین شاخص‌ها و بدون حضور در یك منطقه ارزیابی‌های دقیق اقلیمی انجام دهند. نخستین مجموعه داده هواشناسی جهانی (hadex) مشتمل بر 27 شاخص بود و در سال 2006 میلادی توسط الكساندر و جمعی از همكارانش ارایه شد. در این مجموعه داده، وضعیت جوی كره زمین در حدفاصل سال‌های 1951 الی 2003 میلادی مورد ارزیابی قرار گرفت. چند سال بعد این مجموعه داده به روز شد (hadex2) و در عین حال داده‌های بیشتری را هم به آن وارد كردند كه این مجموعه دوم وضعیت اقلیمی را حدفاصل سال‌های 1901 الی 2010 روایت می‌كرد. افزایش تعداد ایستگاه‌های هواشناسی زمینی و این مجموعه داده‌ها بودند كه زیربنای اصلی پانل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی (ipcc) را تشكیل دادند و بدین صورت كارشناسان توانستند وضعیت‌های حاد اقلیمی را كه ناشی از تغییرات در سطح جهان بود، پیش‌بینی كنند. به عنوان مثال جالب است كه بدانید در حدفاصل 1901 تا 2010 میلادی، 7.191 ایستگاه هواشناسی در سطح دنیا درجه حرارت‌های فوق حادی را ثبت كردند كه نشان از یك تغییر جدی در وضعیت اقلیمی جهان داشت.
در سال 2013 میلادی 6 هواشناس، یك مجموعه داده جدید به نام ghcndex را با استفاده از همان شاخص‌ها و متدولوژی مشابه تعریف كردند كه برخلاف مجموعه داده‌های پیشین كه امكان به‌روزرسانی آنها وجود نداشت، به‌طور مستمر هر ماهه و هر ساله به‌روزرسانی می‌شود. این قابلیت جدید كمك كرده كه هواشناسان با بررسی گزارش‌های پایش جوی متوجه شوند با وجود اینكه الگوهای كلی و بزرگ مقیاس به صورت نسبی تغییر نكرده‌اند اما تفاوت‌های منطقه‌ای بالعكس بسیار مشهودند. به عنوان مثال تیم تحقیقاتی در استرالیا یك افزایش غیرعادی درجه حرارت‌ و امواج نامتعارف گرما و یك افزایش بی‌سابقه سرما را در شب‌های سرد در سطح این كشور ثبت كرده. چند سالی است كه در غرب استرالیا بارندگی‌های شدید رو به افزایش است و در شرق بالعكس بارندگی‌ها كاهش یافته اما همه این موارد در مجموع تحت‌تاثیر تغییرات فصلی است. در سال 2009 موج گرما 374 كشته در استرالیا بر جا گذاشت و اقتصاد این كشور تنها در یك سال، متحمل خسارتی برابر 6.2 بیلیون دلار امریكا شد و این در حالی است كه هشدارها جدی گرفته نشد تا اینكه در سال‌های 2018 و 2019 استرالیا با افزایش 1.28 درجه سلسیوس، گرم‌ترین تابستان‌های طول تاریخ را تجربه كرد. نباید فراموش كرد كه این گرمای بی‌سابقه تابستانی در استرالیا با فصل آتش‌سوزی‌های گسترده بوته‌زارها همراه شده و ارتباط مستقیمی بین آنها ارزیابی می‌شود. یك نمونه دیگر نیوزیلند است كه مناطق خشك آن به نحو بارزی تابستان‌های گرم‌‌تر و بخش‌هایی از نواحی شمالی، زمستان‌های بدون یخ را به نحو بارزتری تجربه می‌كنند. واقعیت این است كه این روزها دیگر امواج گرما كسی را در استرالیا شوكه نمی‌كند اما در اروپا و آسیا هنوز عمق فاجعه آن‌طوركه باید جدی گرفته نمی‌شود.
خم شدن قامت جنگل‌های تركیه در آتش‌سوزی‌ها
واقعیت این است كه آتش‌سوزی جزیی از اكولوژی جنگل‌های مدیترانه است؛ این جنگل‌ها برای حفظ و احیای خود به آتش‌سوزی‌های طبیعی نیاز دارند، چرا‌كه با گرمای آتش دانه‌های آنها جوانه زده و سال بعد شروع به رشد می‌كند. اما عوامل تشدیدكننده گرما و خشكسالی سال‌های اخیر سبب شده كه تركیه در هفته‌های اخیر درجه حرارت‌های متوسط بالای 40 درجه سلسیوس را تجربه كند. كارشناسان اكولوژی در تركیه می‌گویند كه به دلیل تغییرات اقلیمی و سیاست‌های غلط و قدیمی جنگلداری حدود 10 سال است كه شاهد آتش‌سوزی‌های بزرگ در منطقه هستیم. قبل از تركیه، اسپانیا، پرتغال و یونان هم بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌های تاریخ خود را در سال‌های اخیر تجربه كرده‌اند.
الناز نجفی مجد، كارشناس حیات وحش و دانشجوی دوره دكترای دانشگاه ازمیر تركیه می‌گوید: «پوشش گیاهی اصلی در حوضه مدیترانه جنگل‌های مخروطی و ماكی است. جنگل‌های كاج ایتالیایی و ماكی‌ها كه اصلی‌ترین پوشش گیاهی مدیترانه هستند؛ قابلیت اشتعال بالایی دارند. كاج ایتالیایی در مناطق مختلف كشور تركیه، به ویژه در مناطق مدیترانه و اژه (اكوسیستم‌های مستعد آتش‌سوزی) رشد می‌كند و مساحتی حدود 5.6 میلیون هكتار جنگل در كشور را تشكیل می‌دهد. توزیع كنونی گونه‌های كاج در حوضه مدیترانه با سابقه زمین‌شناسی و ویژگی‌های آب و هوایی حوضه مدیترانه در دوره كواترنر (2.58 میلیون سال پیش) شكل گرفته است. كاج ایتالیایی و ماكی‌ها طی هزاران سال با آتش‌سوزی‌های طبیعی سازگار شده‌اند و بعد از هر آتش‌سوزی، دوباره در مناطق سوخته سبز می‌شوند. دلیل این امر این است كه مخروط‌ها و دانه‌های كاج ایتالیایی و ریشه‌های ماكی‌ها در آتش آسیب نمی‌بینند. كاج ایتالیایی دارای دانه‌هایی است كه می‌توانند پس از آتش‌سوزی جوانه بزنند (مانند بسیاری دیگر از گیاهان مدیترانه‌ای) و این دانه‌ها در داخل مخروط‌ها تا مدت‌ها زنده می‌مانند و پس از آتش‌سوزی مخروط‌ها باز می‌شوند و دانه‌ها در زمین افتاده و جوانه می‌زنند. بسیاری از گیاهان مدیترانه‌ای پس از آتش‌سوزی با جوانه زدن به زندگی خود ادامه می‌دهند. ساختارهای زیرزمینی گیاهانی كه اندام‌های سطحی آنها در اثر آتش از بین می‌رود، زنده می‌مانند. از زیتون گرفته تا بلوط، از درخت افرا تا درخت سقز و البته اینها درختان چند ساله هستند و انواع زیادی از درختچه‌های ماكی هستند كه همانند اینها جوانه می‌دهند. نه‌تنها گیاهان چوبی بلكه علفی و برخی از گیاهان دارای پیاز كه اكثر آنها بومی هستند نیز دارای این ویژگی هستند. هنگامی كه اولین ‌باران پاییزی می‌آید، شاخه‌ها یكی یكی بیرون می‌آیند و تصویر سوخته شروع می‌كند تا جای خود را به رنگ سبز باقی بگذارد.»
این كارشناس حیات وحش در ادامه به وضعیت نامتعارف آتش‌سوزی‌های اخیر اشاره كرده و می‌گوید: «اگرچه این پوشش گیاهی با آتش‌سوزی‌های طبیعی سازگار شده، اما تخریبات حاصل از آتش‌سوزی در كشور تركیه بسیار بیشتر از سایر كشورهای حوضه دریای مدیترانه است. براساس تصاویر viirs ارایه‌شده توسط ناسا، مساحت تخمین زده شده از آتش‌سوزی در آنتالیا تقریبا 75000 هكتار و در موعلا 65000 هكتار است. موج هوای گرم، خشكسالی، رطوبت كم و بادهای شدید، تجمع مواد قابل احتراق در جنگل‌ها، مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها، سیاست‌های غلط چرای دام و عدم آمادگی برای مقابله با آتش‌سوزی (مدیریت بحران ناكارآمد) از جمله دلایل اصلی هستند كه باعث شد آتش در این مدت كوتاه مناطق وسیعی را تحت‌تاثیر قرار دهد. به ویژه ماناوگات (آنتالیا)، مارماریس و بدروم (موعلا) از جمله مناطقی هستند كه بیشتر در معرض آتش‌سوزی قرار گرفته‌اند. طبق آخرین اخبار از 270 مورد آتش‌سوزی جنگل در روزهای اخیر 276 مورد تحت كنترل درآمده و عملیات اطفا و سرمایش در منطقه ادامه دارد. عوامل تشدیدكننده درجه حرارت، وزش بادهای جنوبی و نفوذ مردم به حریم جنگل‌ها باعث توسعه آتش‌سوزی‌ها در تركیه شده و از طرفی وضعیت كرونا هم باعث شده كه گردشگران بیشتری وارد عرصه‌های طبیعی شوند.»
نجفی‌مجد می‌گوید: «در این ماه از سال ورود مردم به جنگل‌های منطقه ازمیر ممنوع است چون مردم دقت نمی‌كنند و ممكن است كه با حمل تنها یك بطری یا شیشه آب به جنگل با نفوذ اشعه خورشید آتش‌سوزی‌های بزرگ شكل بگیرد. فون قالب منطقه مدیترانه نوعی كاج (pinus brutis) است كه به آن كاج ایتالیایی هم گفته می‌شود، احیای جنگل‌ها در این منطقه به این صورت است كه درختان كاج ایتالیایی بعد از مدتی رشد، توانایی اشتعال پیدا می‌كنند. نحوه رشد آنها هم از اساس به این صورت است كه با گرمای زیاد آنها بذر درخت با شوك وارد شده، شروع به رشد می‌كند و جنگل‌های مدیترانه‌ای سال‌هاست كه به این صورت تداوم رشد داشته‌اند. اما متاسفانه در 4 سال اخیر تركیه شاهد خشكسالی بوده و از طرف دیگر هم ورود كنترل نشده گردشگران و گرمای بی‌سابقه هیزم این آتش را چند برابر كرده است. آتش‌سوزی‌ها از 7 منطقه شروع شده و گسترش پیدا كرده. در ابتدا گفته شد كه علت آتش‌سوزی‌ها حمله تروریستی بوده اما در تاریخ 18 جولای (حدود یك هفته پیش از آتش‌سوزی‌ها) قانونی تصویب شد كه به دولت اجازه می‌دهد از جنگل‌ها برای گردشگری و معدن‌كاوی استفاده كند. درست است كه اكولوژی جنگل وابسته به آتش‌سوزی است اما به هر حال فاكتورهایی هم مانند وزش باد جنوبی و حضور گردشگران به شكل بی‌ضابطه آن را تشدید كرده در حدی كه الان آتش‌سوزی‌ها به دامنه‌های رشته كوه‌ها رسیده و می‌توان گفت كاملا افسارگسیخته تا نهایت جایی كه درخت بوده، سوخته و الان نگرانی جدی بابت جان انسان‌ها وجود دارد. وسعت آتش‌سوزی هم گسترده و تجهیزات كم است. مارماریس یكی از نقاط بی‌نظیر در طبیعت تركیه است؛ الان نه‌تنها طبیعت این منطقه در حد فاجعه‌باری سوخته بلكه حتی حیوانات و دام‌های مردم هم از دست رفته.»
چرا تغییرات حاد اقلیمی نگران‌كننده است؟
دانشمندان در دهه 1980 برای نخستین‌بار درباره خطرات ناشی از تغییر اقلیم هشدار دادند، چراكه كره‌زمین در آن زمان حدود 4/0 درجه سانتی‌گراد گرم شده بود. از آن زمان تاكنون روند گرمایش جهانی افت و خیز داشته اما در مجموع شتاب آن نگران‌كننده است. در برخی مناطق مانند استرالیا و آسیا سیر رویدادهای ضد و نقیض تعمق‌برانگیز است به‌طوری كه می‌توان پس از یك خشكسالی، سیلاب‌هایی را مشاهده كرد كه پیش‌تر حتی سابقه نداشته. هواشناسان باور دارند آخرین گزارش‌های بیش از 36 هزار ایستگاه هواشناسی در سطح جهان، تایید‌كننده گرمایش كره‌زمین و روندی نامتعارف است كه در آینده با رخدادهای هواشناسی حداكثری مانند موج‌های شدید گرما و بارندگی‌های سنگین متناوب هم از این پس با دفعات بیشتر، شدیدتر و طولانی‌تر تداوم خواهد یافت.
آنها بعد از بررسی داده‌های موجود با الگوهای جوی، اثرات دی‌اكسیدكربن (co2) و سایر گازهای گلخانه‌ای به این جمع‌بندی رسیده‌اند كه یك رابطه نامشخص اما قطعی در این میان وجود دارد، چراكه این تغییرات شگرف در بارندگی‌ها و خشكسالی‌ها و آتش‌سوزی‌های گسترده را نمی‌توان با فاكتورهای از پیش تعریف شده تشریح كرد. همان‌طوركه می‌دانید تغییرات طبیعی معمولا از الگوهای متعارفی تبعیت می‌كنند به عنوان مثال ال‌نینو یا برخی تغییرات دیگر همه جزو تغییرات طبیعی قابل پیش‌بینی البته تاحدی هستند اما گرمایش جهانی سبب می‌شود تا جو، آب بیشتری را در خود نگه دارد و در نهایت این مازاد مجددا از طریق بارش به زمین برخواهد گشت. مشكل اینجاست زمانی كه باران‌های سیل‌آسا می‌بارد، آب جاری می‌شود و كمتر نفوذ می‌كند، چراكه سطوح نفوذپذیری نظیر جنگل، مرتع و... در سطح زمین را پیش‌تر آتش‌سوزی‌های گسترده و فعالیت‌های انسانی تخریب كرده و از بین برده‌اند. اما در هر صورت الگوهای جوی پیشرفته هواشناسی پیش‌بینی می‌كنند كه باتوجه به افزایش بارندگی در اثر گرمایش جهانی، در آینده مناطقی كه مرطوب هستند؛ مرطوب‌تر و مناطقی كه خشك هستند خشك‌تر خواهند شد البته همچنان این احتمال هست كه این تغییرات در آینده حتی از آنچه پیش‌بینی شده هم بیشتر شوند.

منبع: اعتماد