روز درخت کاری زیر ذره‌بین؛ آیا هر کاشت درختی نجات‌بخش است؟
محمد حسین شیخ محمدی، پژوهشگر علوم محیطی و گیاهی
هر سال در روز درختکاری، هزاران درخت در سراسر ایران کاشته می‌شود، به امید کاهش تغییرات اقلیمی، احیای زمین‌های آسیب‌دیده، بهبود فضاهای شهری و کاهش آلودگی هوا. کاشت درخت به نمادی از مسئولیت‌پذیری محیط‌زیستی تبدیل شده است؛ راهکاری که در نگاه نخست، ساده و کارآمد به نظر می‌رسد و می‌تواند به ارتقای کیفیت محیط‌زیست، بهبود سلامت اکوسیستم‌ها و تقویت پایداری زیست‌محیطی کمک کند.
اما واقعیت پیچیده‌تر از این است. این تصور که هر نوع کاشت درخت سودمند است، ساده‌انگارانه بوده و حتی می‌تواند خطرناک باشد. کاشت گونه‌های نامناسب در مکان‌های نادرست نه‌تنها فایده‌ای ندارد، بلکه می‌تواند بحران‌های زیست‌محیطی را تشدید کند. اگر درختان بدون در نظر گرفتن اصول علمی، ملاحظات زیست‌محیطی و آگاهی اکولوژیکی کاشته شوند، نتیجه‌ای معکوس به دنبال خواهد داشت و در نهایت، به کاهش اعتماد عمومی به درختکاری به‌عنوان یک راه‌حل اقلیمی منجر می‌شود.
در صورت اجرای پروژه‌های درختکاری بدون در نظر گرفتن روند تغییرات اقلیمی، سازگاری اکولوژیکی، فیزیولوژی و مورفولوژی درختان، تنش‌های محیطی مانند خشکی، گرما، شوری و پایداری بلندمدت، نه‌تنها منابع آب، خاک، سرمایه و طبیعت آسیب می‌بینند، بلکه تعادل‌های اکولوژیکی نیز دچار اختلال می‌شود. چنین رویکردهایی می‌تواند به گسترش گونه‌های مهاجم، تخریب بافت و ساختار خاک، کاهش حاصلخیزی، افت توان جذب کربن، افزایش شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی، از بین رفتن تنوع زیستی و در نهایت فروپاشی اکوسیستم‌های محلی منجر شود.
به همین دلیل، هر پروژه درختکاری باید با تعیین هدفی روشن آغاز شود. آیا این اقدام با هدف کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و جذب کربن انجام می‌شود؟ آیا هدف بهبود کیفیت هوا و کاهش آلودگی‌های شهری است؟ یا به دنبال بازیابی اکوسیستم‌های تخریب‌شده و افزایش تنوع زیستی هستیم؟ شاید هم هدف، سبزسازی فضاهای شهری و کاهش جزایر گرمایی باشد. در برخی موارد، کنترل فرسایش خاک، جلوگیری از سیلاب‌ها و مدیریت منابع آب در اولویت قرار دارد. هر یک از این اهداف، نیازمند انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب، روش‌های کاشت اصولی و شیوه‌های مدیریتی خاص خود است.
یکی از مهم‌ترین عواملی که معمولاً در کاشت درختان نادیده گرفته می‌شود، سازگاری آن‌ها با اقلیم موجود و روند تغییرات اقلیمی آینده است. با شدت گرفتن تغییرات اقلیمی، مناطق مختلف ایران دچار تغییرات دمایی، الگوهای جدید بارش و رویدادهای شدید آب‌وهوایی خواهند شد. کاشت درخت بدون در نظر گرفتن این تغییرات، می‌تواند به شکست‌های بزرگی منجر شود. برای مثال، گونه‌ای که در گذشته در یک منطقه رشد مطلوبی داشته، ممکن است در آینده نزدیک برای بقا با چالش‌های جدی روبه‌رو شود. در نتیجه، پروژه‌های درختکاری باید بر اساس مدل‌سازی‌های اقلیمی و پیش‌بینی‌های علمی، گونه‌های مقاوم را انتخاب کنند تا در شرایط محیطی در حال تغییر، پایدار بمانند.
برای اطمینان از این‌که کاشت درخت به پایداری زیست‌محیطی کمک کرده و در برابر تغییرات اقلیمی و تنش‌های محیطی مقاوم باشد، اقدامات علمی و دقیقی باید انجام شود. نخست، پژوهش‌های مکان‌محور و ارزیابی‌های اکولوژیکی پیش از هرگونه درختکاری ضروری است تا گونه‌های مناسب برای هر منطقه شناسایی شوند. این ارزیابی‌ها باید تأثیرات تغییرات اقلیمی و تنش‌های محیطی مانند خشک‌سالی، تغییرات دما، آلودگی هوا و کیفیت خاک را نیز در نظر بگیرند. در مرحله بعد، انتخاب گونه‌های بومی و مقاوم به شرایط اقلیمی و خاکی محلی در اولویت قرار دارد. چنین گونه‌هایی نه‌تنها با محیط‌زیست محلی سازگارند، بلکه از نظر اکولوژیکی نیز پایدارتر خواهند بود. علاوه بر این، پایش و نگهداری مستمر از درختان ضروری است. این فرایند شامل نظارت بر سلامت درختان، تحلیل تأثیرات اکوسیستمی و ارزیابی مداوم اثرات تنش‌های محیطی و تغییرات اقلیمی بر آن‌هاست. چنین نظارتی کمک می‌کند تا از مشکلاتی مانند رشد ناکافی، مقاومت پایین به آفات و بیماری‌ها، یا تبدیل‌شدن به گونه‌های مهاجم جلوگیری شود. در نهایت، هم‌راستایی این اقدامات با سیاست‌های کلان مدیریت منابع آب، کاربری اراضی و حفظ تنوع زیستی، می‌تواند اثرات مثبت درختکاری بر محیط‌زیست را تقویت کند.
سیاست‌گذاران و مردم باید درختکاری را نه‌تنها به‌عنوان یک اقدام نمادین، بلکه به‌عنوان راهکاری علمی، مؤثر و پایدار برای حفاظت از محیط‌زیست و آینده زمین در نظر بگیرند. اگر گیاهان بر پایه اصول اکولوژیکی و سازگاری بلندمدت به‌درستی انتخاب و کاشته شوند، می‌توانند نقش‌های متعددی ایفا کنند؛ از جمله جذب کربن، تصفیه هوا، تثبیت خاک، کاهش اثر جزیره گرمایی شهری، بهبود کیفیت آب، حفظ تنوع زیستی و کاهش خطر سیلاب‌ها. افزون بر این، گیاهان زیستگاه‌های امنی برای گونه‌های جانوری فراهم کرده و به افزایش تاب‌آوری اکوسیستم‌ها در برابر تغییرات اقلیمی کمک می‌کنند؛ بنابراین، روز درختکاری نباید صرفاً به کاشت درخت خلاصه شود، بلکه باید بر انتخاب هوشمندانه گونه‌های سازگار، کاشت آن‌ها در مکان‌های مناسب و با اهداف روشن زیست‌محیطی متمرکز شود تا این اقدام نمادی از تعهد واقعی به پایداری و حفظ اکوسیستم‌ها باشد.
نویسنده: محمد حسین شیخ محمدی، پژوهشگر علوم محیطی و گیاهی
منبع: روزنامه شرق