هریک از ما ۵۰ كیسه پلاستیكی در سال می‌خوریم

پلاستیك نه فقط در ایران بلكه در همه جهان گلوی انسان و طبیعت را می‌فشارد و با وجود اینكه تلاش‌های بسیاری برای تغییر و اصلاح شیوه زندگی جوامع برای حذف این ماده خطرناك شده، همچنان پادشاهی می‌كند. به همین دلیل امسال هم شعار روز جهانی محیط زیست در سال 2023 «مبارزه با آلودگی پلاستیك» انتخاب شد تا جوامع درگیر مشكلات متعدد بدانند آلودگی پلاستیكی همواره و در هر شرایطی قابل چشم‌پوشی نیست. اتاق «ایران من» در شبكه اجتماعی كلاب‌هاوس پنجشنبه 18 خرداد با همكاری مركز صلح و محیط زیست به این موضوع پرداخت. عنوان برنامه «مبارزه جهانی با آلودگی پلاستیكی؛ چرا و چگونه؟» بود كه با حضور معصومه ابتكار، شینا انصاری، عباس محمدی، مهتا بذرافكن و متخصصین و دوستداران محیط زیست برگزار شد.
ابتكار در شروع بحث با اشاره به تشكیل اولین كنوانسیون مبارزه با آلودگی پلاستیك طی دو ماه آینده در جهان، گفت: امروز به دلیل حجم بسیار بالای پلاستیك‌های تجزیه‌ناپذیر، اجماعی در جهان شكل گرفته كه به ضرورت تشكیل این كنوانسیون منجر شده است. از جمله اینكه اگر روند فعلی ادامه یابد پیش‌بینی شده تعداد قطعات پلاستیك در دریاها در سال 2050 بیش از موجودات دریایی خواهد بود كه این یك فاجعه است. استاد ایمونولوژی دانشگاه تربیت مدرس با تاكید بر اهمیت بحث میكروپلاستیك‌ها و نانوپلاستیك‌ها و تاثیرات آن بر فعالیت سلول‌های انسان و سیستم ایمنی یادآور شد: براساس تحقیقات اخیر هر فردی میانگین سالانه معادل 50 كیسه پلاستیكی را می‌خورد. چرا؟ برای اینكه میكروپلاستیك‌ها وارد آب و مواد غذایی شده‌اند. او با طرح این سوال كه ما چه كرده‌ایم، گفت: در ایران سال 1383 لایحه مدیریت پسماند را با كار سنگینی كه در دولت آقای خاتمی صورت گرفت، تقدیم مجلس ششم كردیم و واقعا به همت آقای كروبی و دوستان این قانون روزآمد تصویب و آیین‌نامه اجرایی‌اش هم متعاقب آن مصوب شد كه این قانون به نوعی شامل بحث پلاستیك‌ها هم می‌شود. در شورای سوم شهر تهران هم آیین‌نامه‌ای تصویب كردیم كه با همت خانم آباد مدتی در شهروند اجرایی شد. اخیرا هم شنیدم دولت آیین‌نامه‌ای در ارتباط با این موضوع داشته است كه قدم خوبی هست.
رییس پیشین سازمان حفاظت محیط زیست تاكید كرد: این به هر حال مساله‌ای بسیار جدی است؛ مساله سلامت است، مساله محیط زیست است، مساله اقتصاد است. اما موانعی كه در ایران داریم با توجه به كار اجرایی كه داشتم مهم‌ترینش بحث تعارض منافع است. یعنی تولیدكنندگان پلاستیك و مثلا صنایعی مانند پتروشیمی‌ها كه در كشور ما قدرتمند و لابی با نفوذی هستند. زمانی كه آیین‌نامه كاهش مصرف پلاستیك و موضوع مدیریت پلاستیك‌ها را در دولت یا در شهرداری و شورای شهر مطرح می‌كردیم این صنف بسیار جدی مخالفت می‌كرد. او افزود: مساله بعدی در این زمینه، چالش آب است. یعنی وقتی مشكل استفاده از ظروف یكبار مصرف را مطرح می‌شود، این هم گفته می‌شود كه اگر در كشوری كه دچار كم آبی هست از ظروفی كه باید شسته شوند استفاده كنید، این هم دوگانگی و تعارض است. واقعا راه‌حلی هست؟ باید راهی را پیدا كنیم كه در حالی كه استفاده از ظروف یكبار مصرف پلاستیكی كاهش می‌یابد باعث افزایش مصرف آب نشود. ابتكار همچنین به موضوع قیمت ارزان پلاستیك اشاره كرد و گفت: سهولتی كه استفاده از پلاستیك برای مردم ایجاد كرده و قیمت ارزان آن كار را سخت می‌كند. بنابراین در لایحه ارزش افزوده پیشنهاد عوارض سبز برای استفاده از پلاستیك‌ها را دادیم ولی متاسفانه در بین راه حذف شد.

 روش مدیریت پسماند در ژاپن؛ پروژه ۳ آر
«زهرا جواهریان» از مدیران با سابقه محیط زیست نیز در این برنامه با اشاره به اینكه در بحث فرهنگ‌سازی سال‌های سال كار شده، گفت: باید نكته‌ای را مورد تاكید قرار دهم كه در این زمینه آگاهی وجود دارد، ولی این آگاهی چقدر تبدیل به روش و رفتار شده است؟ مثلا در میان ما در این اتاق كلاب‌هاوس كه قاعدتا همه دوستدار محیط زیست هستند، چند نفر از كیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌كنیم. به نظرم در راهكارهایی كه ارایه می‌شود باید سه مورد با یكدیگر گره بخورد كه یكی منافع اقتصادی است. وقتی به نانوایی می‌رویم اگر برای كیسه پلاستیكی مبلغی از ما بگیرد به فكر استفاده از كیسه پارچه‌ای یا سفره می‌افتیم، حتی اگر ندانیم كیسه‌های پلاستیكی مقابل نان داغ «توكسین» آزاد می‌كند. در كشورهایی كه به این موضوع درست پرداخته‌اند می‌بینیم دریافت كیسه پلاستیكی مجانی نیست و مبلغ قابل توجهی دارد. اما اینجا در شهروند یك دسته پلاستیك مجانی دم دست خریدار می‌گذارند. دوم قانون است كه اگر توانستیم قوانین محكمی را بگذاریم و در اجرای آن هم كوتاه نیاییم، مهم است. سوم هم پرستیژ است. در فیلم و سینما یا به كمك هر رسانه‌ای اگر بتوانیم استفاده‌كننده از پلاستیك را شخصیت منفی و پس زننده كیسه‌های پلاستیكی را شخصیت‌ها و چهره‌های مثبت نشان دهیم، می‌تواند به این موضوع كمك كند. ژاپنی‌ها در سال‌های پیش بحثی را با عنوان ۳آر مطرح كردند كه از روش‌های مطرح در مدیریت پسماند است. آر اول reduse یا كاهش است، یعنی زباله كمتری تولید كنیم. آر دوم       reuse هست، یعنی استفاده مجدد و تا می‌توانیم چیزی را به زباله تبدیل نكنیم و آرسوم recycle یا بازیافت است توجه به آن و عملیاتی كردن این سه رفتار كاربردی بسیار مفید است. همه ما باید بدانیم و یاد بگیریم كه چكار كنیم تا زباله كمتری تولید كنیم، چون بخش مهمی از زباله‌ها را قطعات یا كیسه‌های پلاستیكی تشكیل می‌دهد. چرا ما باید فقط روزی 4 میلیون كیسه فریزری وارد مدرسه‌ها كنیم؟

 همه محصولات كشاورزی كه استفاده می‌كنیم به نوعی با پلاستیك مرتبط است
«مهتا بذرافكن» فعال محیط زیست از بوشهر و مجری دانشگاهی طرح‌های مقابله با خشكسالی و تغییر اقلیم در این برنامه هم با تاكید بر معضل آلودگی‌های پلاستیكی برای كشور، گفت: می‌خواهم به بحران زباله‌های پلاستیكی در حاشیه روستاها به عنوان مقصد زباله‌های شهری اشاره كنم. همچنین استفاده گسترده از پلاستیك در مزارع و آلودگی‌های میكروپلاستیك‌هایی است كه نامریی هستند و مردم چون آنها را نمی‌بینند، حساسیتی هم نسبت به آنها ندارند. در حالی كه مشكلات فراوانی برای سلامتی ما ایجاد می‌كند. این میكروپلاستیك‌ها در آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی نفوذ می‌كنند و از طریق محصولات كشاورزی وارد غذای ما می‌شوند و امنیت غذایی كل جامعه را تهدید می‌كنند. به علاوه چالش اصلی كه در این میكروپلاستیك‌ها یا پلاستیك‌های نامریی وجود دارد این است كه كمتر كسی از آنها اطلاع دارد و به ویژه در روستاها وجود دارد و در نتیجه مطالبه برای كاهش این مواد وجود ندارد. ما عملا در بحث پسماند یا آگاهی داشتن از مسائل میكروپلاستیك‌هایی كه موجب آلودگی مزارع می‌شود، نه تنها آگاهی نمی‌بینیم بلكه شیوه‌های جاری كشاورزی در كشور با مصرف بسیار زیاد پلاستیك‌ها در مزارع هست كه از الان در جنوب كشور در فصل سرما همه محصولات كشاورزی كه استفاده می‌كنیم به نوعی با پلاستیك مرتبط است كه هم خاك را آلوده می‌كند و هم آب را. علاوه بر این در برخی مناطق كه پتروشیمی‌ها فعال هستند مثل جنوب كشور و به ویژه استان بوشهر، در روستاهایی كه در مجاورت پتروشیمی‌ها هستند منابع آب زیرزمینی و سطحی و خاك در معرض تهدید و آلودگی قرار دارند. مثلا در شهرستان جم این مساله مشكل‌آفرین و چالش‌برانگیز است. این در حالی است كه زیرساخت تفكیك و جمع‌آوری زباله‌های پلاستیكی از مزارع و روستاها وجود ندارد و علاوه بر این مشكل، روستاها مقصد پسماندهای شهر هم شده‌اند. در حالی كه آب به بزرگ‌ترین چالش دنیا تبدیل شده، اینكه آب‌های زیرزمینی و سطحی ما از طریق پلاستیك‌ها آلوده می‌شود بسیار غم‌انگیز است و از این غم‌انگیزتر اینكه ما در سیستم حكمرانی هیچ برنامه مشخصی برای كنترل این وضعیت نمی‌بینیم. یعنی مصرف پلاستیك در این مزارع دارد وسعت بیشتر و بیشتر می‌گیرد. در این حال پتروشیمی‌ها فعالیت می‌كنند و حتی برخی در فضای بسته خودشان ضایعات را به خاك تزریق می‌كنند و ما نمی‌بینیم و عملا سیستم حكمرانی هم در این مورد سكوت می‌كند. بنابراین در حل مساله فقط مردم و فرهنگ‌سازی چاره‌ساز نیست، بلكه در سه سطح مردم، شركت‌ها و حكمرانان باید این مساله مورد توجه قرار گیرد.اما متاسفانه به دلیل سیطره سیاست و اقتصاد سیاسی و قلدری شركت‌های ذینفع و آلاینده، عملا حكمرانی به مساله پلاستیك‌ها و به ویژه میكروپلاستیك‌ها در روستاها چندان توجه نمی‌كند. در این حال روستاییان و كشاورزان نه آموزش لازم در این مورد را می‌بینند و نه جایگزینی برای پلاستیك دارند. چرا چون معضل پلاستیك موضوع مهمی برای حكمرانی ما نیست. به‌طور كلی روستاها با فقدان تامین زیرساخت، با نابرابری سیستماتیك در ارایه خدمات پسماند مواجهه هستند.

 «نهضت ملی كاهش آلودگی پلاستیكی»  كار مهمی است
«شینا انصاری» از متخصصین و مدیران باسابقه سازمان حفاظت محیط زیست و شهرداری تهران از دیگر سخنرانان این نشست بود كه با تاكید بر استفاده از سازوكارهای اقتصادی مورد نیاز برای مقابله با آلودگی پلاستیكی كه مطرح شد، گفت: براساس آنچه یونپ گزارش كرده درباره آلودگی پلاستیك و شعار امسال، حدود 130 كشور به هر حال برنامه‌ای به عنوان سیاست‌های ملی در این زمینه دارند و قرار است اجماع جهانی در قالب یك توافق بین‌المللی در این موضوع حاصل شود. كشورهای توسعه یافته طی دو دهه اخیر سیاست‌های كاهش مصرف پلاستیك‌ها را داشته‌اند و اقداماتی مثل ممنوعیت استفاده از كیسه‌های پلاستیكی یا وضع مالیات بر مصرف، جایگزینی كیسه‌های پارچه‌ای و دیگر موارد را در این زمینه داشته‌اند. بر این اساس بسیاری از كشورها سیاست‌های تشویقی و بازدارنده رو به موازات هم داشته‌اند؛ مثل مالیات‌های سبز. در كشور ما به تأسی از موضوع بین‌المللی رویداد مقابله با مصرف پلاستیك‌های یك‌بار مصرف حركت‌هایی می‌شود، مثلا امسال «نهضت ملی كاهش آلودگی پلاستیكی» مطرح شده؛ نهضتی كه به‌ جز اقدامات نمادین، فقط یك آیین‌نامه اجرایی در چنته دارد و با گذشت نه ماه از تصویب آن، عملكردی از اقدامات دستگاه‌های مسوول منتشر نشده است. كارهای فرهنگی هم انجام می‌شود، ولی این كارهای فرهنگی كم‌دامنه و كم اثر هستند و معطوف به همان زمان مناسبتی می‌شوند. در شورای سوم شهر تهران «لایحه تغییر الگو و كاهش مصرف كیسه‌های پلاستیكی» را همانطور كه خانم ابتكار اشاره كردند، برای شهرداری تهران داشتیم كه در سال 1400 شورای پنجم هم آن را بازنگری و به روز كرد كه آن هم متاسفانه حداقل واحدهای تابعه شهرداری تهران از جمله شهروند و سازمان میادین و میوه و تره‌بار اقدام عملی انجام نداده‌اند. آنچه در كشور به عنوان سیاست بالادستی به‌طور مشخص درباره كیسه‌های پلاستیكی داریم آیین‌نامه‌ای هست كه مهرماه سال گذشته با عنوان «آیین‌نامه كاهش مصرف كیسه‌های پلاستیكی» ابلاغ شد. بی‌توجهی به سازوكار اقتصادی در تولید و مصرف پسماندهای پلاستیكی در این تصویب‌نامه وجود دارد و بیشتر بر كیسه‌های پلاستیكی به عنوان یكی از انواع محصولات پلاستیكی یك‌بارمصرف و نیز حذف تدریجی كیسه‌های پلاستیكی با ضخامت كمتر از ۲۵ میكرون تمركز كرده است. در حالی كه ما انواع و اقسام پلاستیك داریم. نبود سیاست‌های بازدارنده و تشویقی مشابه تجربیات سایر كشورها برای تغییر در الگوی مصرف پلاستیك‌های یك‌بار‌مصرف از مهم‌ترین عواملی است كه موجب شده اقدام شاخصی در كشور، چه در حوزه قانون‌گذاری و چه در اجرا، صورت نگیرد. این درحالی‌است كه تنها مشوق پیش‌بینی‌شده در این آیین‌نامه، تبصره ماده هفت آن است كه تمامی بنگاه‌های اقتصادی و واحدهای صنعتی، تولیدی و خدماتی را برای پاكسازی و جمع‌آوری پسماندهای پلاستیكی به آیین‌نامه اجرایی بند (د) ماده (۴۵) قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین ارجاع داده است. كارشناسانی كه در سازمان حفاظت محیط زیست هستند می‌دانند، این بند سال‌هاست به دلایل مختلف از جمله عدم همكاری سازمان امور مالیاتی در به رسمیت شناختن هزینه اقدامات محیط زیستی به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی، كارایی خود را از دست داده است. نكته بعدی تمركز بر بازیافت پلاستیك‌های یكبار مصرف است. درحالی كه خانم اینگرید اندرسن مدیر برنامه محیط زیست ملل متحد یونپ؛ بازیافت پلاستیك‌ها را یك فریب بزرگ می‌داند، توجه ما باید بیش از بازیافت بر عدم عرضه و عدم تقاضای پلاستیك‌های یكبار مصرف با سازوكار اقتصادی و فرهنگی در كشور متمركز باشد. تا زمانی‌كه با مصوبات بدون پشتوانه، نبود زیرساخت‌های مالی و ابزارهای اقتصادی و بی‌توجهی به مسوولیت اجتماعی شركت‌ها و صنایع، صرفا به اقدامات نمادین كم‌دامنه و كم‌اثر بسنده كنیم، معضل پسماندهای پلاستیكی همچنان مساله بزرگ محیط زیستی كشور ما خواهد بود. بنابراین مجددا تاكید می‌كنم كه عدم توجه به سازوكارهای اقتصادی و ابزارهای تشویقی و بازدارنده موثر در آیین‌نامه‌ای كه دولت سال قبل برای كاهش آلودگی پلاستیك‌ها ابلاغ كرد و عدم كارایی آیین‌نامه اجرایی، بسنده كردن صرف به اقدامات نمادین كم اثر و كم دامنه در مصرف پلاستیك‌های یكبار مصرف و عدم توجه به مسوولیت اجتماعی شركت‌ها و صنایع و تمركز بر بازیافت پلاستیك‌های یكبار مصرف به جای توجه به عدم عرضه بی‌رویه و تقاضای روزافزون جامعه در مصرف انواع محصولات یكبار مصرف موانع اصلی كنونی برای مبارزه با آلودگی پلاستیكی در كشور است.

 آقایان هنوز در بند واژگان «محیط ایست» هستند
«عباس محمدی» كنشگر با سابقه محیط زیست و مدیر گروه دیده بان كوهستان، بحث خود را با اصطلاح «چند بحرانی» كه در كنفرانس اخیر داووس طرح شد، آغاز كرد و گفت: منظور از این اصطلاح این است كه بسیاری از مشكلات و معضلات اجتماعی و اقتصادی و محیط زیستی همزمان دارد كار می‌كند و یكجور هم‌افزایی در جنبه منفی خودش دارد. البته می‌دانیم كه در داووس سرمایه‌داران و شركت‌ها و موسسات بزرگ حضور دارند كه خود ما با آنها مشكل داریم. ولی این موضوع به درستی مطرح شد كه حدود 12 مشكل اصلی در جهان مطرح است كه 10 تای آن به محیط زیست مربوط می‌شود كه بر روی هم انباشته شده و هر كدام اثر دیگری را تقویت می‌كند. من معتقدم ما در ایران این چند بحرانی را به شكل عمیق و گسترده داریم و یك موضوع با اثرگذاری متقابل و تجمعی آن را بیشتر می‌كند و آن اینكه اساسا مدیران ما اهمیت محیط زیست را درك نمی‌كنند و آقایان هنوز در بند واژگان «محیط ایست» هستند و این امر را لوكس می‌دانند. در حالی كه محیط زیست یعنی فضایی كه در آن زندگی می‌كنیم، خاكی كه روی آن كشت و كار می‌كنیم و آبی كه باید بنوشیم و در مصارف مختلف از آن استفاده كنیم. در واقع به نوعی بی‌اعتنایی مدیران به محیط زیست منشأ تمام مشكلاتی است كه ما داریم. معضل زباله‌های پلاستیكی یك لایه از مجموعه بحران‌های محیط زیستی ما است. این معضل فقط با تبلیغ و ترویج و پیشنهاد به مردم كه كیسه نایلونی نگیرند یا با موعظه و نصیحت حل نمی‌شود. مثلا نمی‌توانیم به مردم بگوییم كه وقتی می‌روید مغازه كیسه پلاستیكی نگیرید، گو اینكه اقدام‌های فردی مانند مصرف نكردن كیسه‌های دور انداختنی و تفكیك پسماندها در خانه بسیار مهم است و هر كسی بنا بر وظیفه و مسوولیت شخصی باید چنین كند. اما در شهری كه شهرداری آن به عنوان الگوی تمام شهرهای كشور هزاران بنر كم‌ارزش یا بی‌محتوا را در خیابان‌ها و بزرگراه‌ها نصب می‌كند، یا برای مراسم‌های مختلف میلیون‌ها لیوان و ظرف یك‌بارمصرف پخش می‌كند، این معضل حل نمی‌شود. به همین ترتیب، در كشوری كه با تمام قوا می‌كوشد كه نفت و گاز بیشتری از دل زمین بیرون بكشد و آن را به سوخت و پلاستیك و دیگر مواد شیمیایی بدل كند، نصیحت‌ها برای مصرف كمتر پلاستیك، بسیار كم‌اثر است. در شرایط اقتصادی و اجتماعی كشور و در شرایطی كه بی‌اعتنایی به اصول حكمرانی خوب روز‌به‌روز بیشتر می‌شود و فقر دامان گروه‌های بیشتری را می‌گیرد، حفظ محیط زیست در نظر همگان به امری فرعی بدل می‌شود. مشكل پسماندهای پلاستیكی نه با شعارهای زیبا و نه با جادوی فناوری مثلا كیسه‌های تجزیه‌پذیر، بلكه با اصلاح عمیق شیوه‌های حكمرانی، جلب اعتماد ملی، اقدام جدی در جهت كاهش استخراج نفت و گاز و وضع قانون برای منع استفاده از كیسه‌های پلاستیكی، رو به حل شدن خواهد گذاشت. الان حتی رییس مجلس هم صحبت از اصلاح حكمرانی می‌كند. پس به این نتیجه رسیده‌اند. كاری كه سازمان‌های مردم‌نهاد و غیردولتی می‌توانند انجام دهند، مطالعه اصلاح حكمرانی در زمینه اجتماعی و محیط زیست است. در لایحه برنامه توسعه هفتم، دولتی كه ادعا می‌كرد معتقد است محیط زیست بر توسعه اولویت دارد، اصلا فصل محیط زیست را از برنامه توسعه كشور حذف كرده است. از این بدتر، در بعضی از موارد این لایحه چنان فشاری بر گرده مردم از نظر اقتصادی گذاشته شده كه اساسا محیط زیست به اولویت‌های صدم و هزارم رسیده است. مثلا بیمه تامین اجتماعی را پس از این، سازمان امور مالیاتی قرار است دریافت كند. یعنی بعد از این مردم پول بدهند تا برود در صندوق آن سازمان كه بدهد به دولت تا خرج كند. اما فردا جواب این بازنشسته‌ها را چه می‌خواهند بدهند؟ همین الان 20 درصد حقوق اضافه می‌شود، 100 درصد تورم بالا می‌رود و این وضعیت مردم را به سرعت به سمت فقر می‌برد و وقتی فقر گسترده شد، محیط زیست كنار می‌رود.

    ابتكار: كارشناسان می‌گویند اگر روند فعلی ادامه یابد تعداد قطعات پلاستیك دریاها در سال 2050 بیش از موجودات دریایی خواهد بود/ به‌طور میانگین هر انسان سالانه معادل 50 كیسه پلاستیكی را می‌خورد
    جواهریان، كارشناس محیط‌زیست: چرا ما باید فقط روزی 4 میلیون كیسه فریزری وارد مدرسه‌ها كنیم؟
    بذرافكن، فعال محیط‌زیست: پتروشیمی‌ها در فضای بسته خودشان ضایعات را به خاك تزریق می‌كنند
    شینا انصاری، كارشناس محیط‌زیست: مدیر برنامه محیط زیست ملل متحد بازیافت پلاستیك‌ها را یك فریب بزرگ می‌داند
    عباس محمدی، مدیرگروه دیده‌بان كوهستان: معضل پلاستیك با موعظه و نصیحت حل نمی‌شود