تقریبا در هشت ماهی که از آغاز عملیات طوفان الاقصی و جنگ حماس و اسرائیل می‌گذرد، بسیاری از موضوعات کلان سیاست خارجی و حتی سیاست داخلی به حاشیه رفته است. یکی از این موضوعات به پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و آینده برجام باز‌می‌گردد. اگرچه در این مدت شاهد برگزاری دو نشست فصلی شورای حکام بودیم، اما مشخصا دولت بایدن در این دو نشست سعی بر آن داشت که از بغرنج‌تر‌کردن پرونده هسته‌ای ایران و به دنبال آن واداشتن تهران به اقدامات و تصمیمات جدی‌تر جلوگیری کند؛ چرا‌که بحران هسته‌ای به موازات تداوم جنگ در غزه به‌هیچ‌وجه سناریوی ایدئال واشنگتن نبوده و نخواهد بود. از این‌رو سعی شد هم در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و دبیرکل این نهاد (آژانس) و هم در روند برگزاری نشست فصلی شورای حکام، عملا از تنش‌زایی در قالب صدور قطع‌نامه یا ارجاع پرونده به شورای امنیت خودداری شود. هرچند در این مدت رافائل گروسی به دفعات ناخشنودی و همچنین نگرانی خود را از به حاشیه رفتن اختلاف‌های آژانس و تهران به دلیل تحولات ناشی از جنگ حماس و اسرائیل ابراز کرده است.
اکنون که بیش از سه هفته از مناقشه مستقیم ایران و اسرائیل پس از حمله ۱۳ فروردین تل‌آویو به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق و در پی آن، وقوع سلسله کنش‌ها و واکنش‌های دو طرف می‌گذرد، مجددا اخبار و گزارش‌هایی دال بر مطرح‌شدن مجدد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران و آینده برجام منتشر شده است. از سویی با وجود آنکه غالب تحلیلگران و ناظران اذعان دارند غربی‌ها با محوریت آمریکا، نه توان و نه تمایلی برای احیای برجام دارند، اما برخی گزارش‌ها حکایت از تلاش برای این منظور (احیای برجام) ذیل مذاکرات چراغ‌خاموش در عمان دارد. در مقابل نیز برخی گزاره فعال‌شدن مکانیسم ماشه را پس از ادعاهای واهی دوشنبه گذشته گیلعاد اردان، سفیر اسرائیل در سازمان ملل، پررنگ‌تر می‌دانند.
احیای برجام در میانه بحران؟!
درحالی‌که با توجه به تحولات منطقه‌ای و جهانی، احتمال احیای برجام کم‌رنگ‌تر از هر زمان دیگری است، اخیرا نشریه انگلیسی آی خبر داد که کاخ سفید در حال بررسی توافق هسته‌ای جدید با ایران در ازای لغو برخی تحریم‌های اقتصادی علیه تهران است تا از یک جنگ تمام‌عیار در منطقه جلوگیری کند. این منبع بدون ذکر نامش، فاش کرد که یک دیدگاه در داخل دولت این است که رئیس‌جمهور فرصتی را برای آغاز مذاکرات دیپلماتیک برای احیای مجدد توافق هسته‌ای ایران می‌بیند. آی ادامه می‌دهد: «رئیس‌جمهور جو بایدن همه گزینه‌ها را روی میز نگه داشته است و در نظر دارد تا توافق برای جلوگیری ایران از تولید سلاح‌های هسته‌ای به‌عنوان بخشی از تلاش‌های دیپلماتیک گسترده‌تر برای جلوگیری از جنگ همه‌جانبه در خاورمیانه را احیا کند». به گفته منبع مذکور، «تا آنجایی که من درک می‌کنم، این به‌عنوان راهی برای مماشات با اسرائیل و ایران در نظر گرفته می‌شود».
آن‌طور که انتخاب بخش‌هایی از این گزارش را منتشر کرده، از زبان این منبع آورده که «وزارت امور خارجه ایالات متحده به ما گفته است بایدن به هر طریقی تضمین خواهد کرد که ایران هرگز به سلاح هسته‌ای نرسد». به دنبال این گزارش‌ها، متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز در پاسخ به این پرسش که آیا بایدن در حال بررسی مذاکرات دیپلماتیک برای احیای مجدد توافق هسته‌ای با ایران است یا خیر؟ صرفا به بیان این جمله کلی و البته تکراری بسنده کرد که «همان‌طور که رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه (آنتونی بلینکن) به صراحت گفته‌اند، ایالات متحده به هر طریقی تضمین خواهد کرد که ایران هرگز سلاح هسته‌ای نخواهد داشت». میلر این را هم متذکر شد: «دولت (بایدن) بر این باور است که یک مسیر دیپلماتیک بهترین راه رو به جلو است».
در این بین، منابع آگاهی هم به «شرق» اطلاع دادند که امیرسعید ایروانی، نماینده ایران در سازمان ملل در نیویورک، مذاکراتی را با طرف‌های آمریکایی پی گرفته است که اگرچه طیفی از موضوعات مختلف به‌خصوص با محوریت بحران غزه را شامل می‌شود، اما گفت‌وگوهایی هم درباره احیای برجام با جانشین رابرت مالی صورت گرفته است که نشان می‌دهد اکنون مذاکرات برجامی، نه توسط علی باقری‌کنی به‌عنوان معاون سیاسی وزارت امور خارجه، بلکه توسط نماینده ایران در حال پیگیری است. در همین حال، حسین امیرعبداللهیان نیز دیروز (شنبه) در جمع خبرنگاران در نیویورک خبر داد که درباره لغو تحریم‌ها با آنتویو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، رایزنی کرده است.
افزون بر آن، دوشنبه هفته گذشته بود که ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه، در نشست خبری هفتگی خود و در پاسخ به پرسشی درباره سفر اخیر حسین امیرعبداللهیان به عمان و اظهارنظر وی (امیرعبداللهیان) مبنی بر اینکه در این سفر درباره پیشنهاد سلطان عمان در ارتباط با موضوع مذاکرات رفع تحریم‌ها نیز رایزنی و گفت‌وگو شده است و همچنین در مورد دیگر رایزنی‌ها درباره مذاکرات برجام اظهار کرد: «عمان یکی از کشورهای نقش‌آفرینی مثبت در روند مذاکرات رفع تحریم‌ها بوده است و سلطان محترم عمان نیز طرحی را در این ارتباط داشته‌اند و در چارچوب همان طرح به تلاش‌های سازنده و توأم با حسن نیت خود در این زمینه ادامه می‌دهند». کنعانی ادامه داد: «در چارچوب استقبال ایران از نقش‌آفرینی عمان برای گره‌گشایی از مذاکرات رفع تحریم‌ها، مذاکرات خوبی بین ایران و عمان در سطوح مختلف از‌جمله وزیران امور خارجه دو کشور انجام شده و در سفر اخیر آقای امیرعبداللهیان به عمان، این موضوع نیز انجام شد». این دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی ایران یادآور شد: «درباره احیای برجام همچنان تماس‌ها و مذاکرات در سطح مذاکره‌کننده ارشد ایران با دیگر طرف‌های زی‌ربط، چه در اتحادیه اروپا و چه از طریق واسطه‌ها با طرف‌های دیگر ادامه دارد». کنعانی این را هم تأکید کرد که «تهران به میز مذاکره و دیپلماسی برای دستیابی به حقوق خود پایبند است».
ادعایی که نباید جدی گرفت!
با توجه به مجموعه‌ای از این گزارش‌های خبری، گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای و نیز مواضع مقامات، احمد نصر «اساسا تلاش برای احیای برجام در شرایط کنونی را به‌هیچ‌وجه نزدیک به واقعیت نمی‌داند». این کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، اذعان کرد: «نمی‌توان صرفا بر اساس چند موضع‌گیری حسین امیرعبداللهیان و ناصر کنعانی یا ادعای رسانه‌ای که به‌عنوان رسانه جریان اصلی محسوب نمی‌شود، شانسی برای احیای برجام قائل شد و این سناریو را پی گرفت که دولت بایدن سعی دارد از احیای برجام به‌عنوان مسیری برای عدم تصاعد تنش و جلوگیری از وقوع جنگ منطقه‌ای بین ایران و اسرائیل استفاده کند». مفسر حوزه برجامی، مؤید دلیل خود را اقدامات و عملکرد دولت بایدن در روزهای اخیر در تمدید‌نکردن معافیت‌های تحریمی ایران در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای می‌داند که به باور نصر، «نشان می‌دهد کاخ سفید در این شرایط عملا نه توان و نه تمایلی برای احیای برجام با ایران ندارد».
پیرو این نکته، شنبه هفته گذشته دولت آمریکا معافیت‌های تحریمی را که به ایران اجازه می‌داد در پروژه‌های هسته‌ای خود با طرف‌های بین‌المللی همکاری کند، تمدید نکرد. به نوشته ایسنا، پایگاه خبری واشنگتن فیری‌بیکن گزارش داد دولت بایدن اجازه داده است مجموعه‌ای از معافیت‌های تحریمی که به ایران و روسیه اجازه می‌دهد در زمینه هسته‌ای همکاری مشترک داشته باشند، منقضی شود، اما به اجرای آن تحریم‌ها متعهد نخواهد شد. واشنگتن آخرین بار در آگوست ۲۰۲۳ این معافیت‌ها را تا ابتدای سال ۲۰۲۴ تمدید کرده بود، اما اکنون این معافیت‌ها منقضی شده‌اند. یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در گفت‌وگو با واشنگتن فیری‌بیکن توضیح نداد که چرا معافیت‌ها منقضی می‌شوند، اما خاطرنشان کرد مقامات این کشور همچنان به‌عنوان بخشی از روند بازبینی منظم، معافیت‌ها را بررسی می‌کنند و اظهارنظر عمومی تنها زمانی که تصمیمی به‌عنوان بخشی از آن بررسی گرفته شود، ارائه خواهد شد.
در سایه این تصمیم کاخ سفید، نصر ارزیابی خود را این‌گونه ادامه می‌دهد: «بایدن، بستر و فضای تنفسی دیپلماتیک تعامل در چارچوب برجام را به صفر رسانده است تا جایی که نابودی فضای تنفسی با عدم تمدید معافیت‌های تحریمی ایران در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای رسما به‌مثابه مرگ برجام است، نه تلاش برای احیای آن». با این خوانش، تحلیلگر حوزه هسته‌ای با گریزی به تشدید تنش بین تهران و تل‌آویو پس از حمله اسرائیل به سفارت ایران، این تصور را که شرایط حداقلی برای احیای برجام وجود داشته باشد، یک سوء‌محاسبه جدی می‌داند و به‌عکس تأکید دارد که «توافق هسته‌ای حتی از کما و مرگ مغزی فراتر رفت و از شنبه گذشته باید آگهی ترحیم برجام را منتشر کرد». چون به گفته او، «تمدید‌نشدن معافیت‌های تحریمی آمریکا که امکان همکاری و تعاملات حداقلی هسته‌ای ایران و سایر کشورهای باقی‌مانده در برجام و شخصا روسیه را مقدور می‌‌کرد، به‌کل از بین رفت».
نصر، «اعلام رسمی مرگ برجام را گزاره‌ای نمی‌داند که تنها از زبان وی مطرح شده باشد، بلکه او در تأیید گفته هایش به مواضع جدید رافائل گروسی اشاره می‌کند که به شکل ضمنی، مرگ برجام را اعلام کرد». رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گفت‌وگوی یازدهم فرودین ماه با شبکه پی‌بی‌اس که از آن رنگ و بوی پایان عمر توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ به مشام می‌رسید، با اشاره به اینکه «در سال ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵، حدودا ۱۰ سال از امضای آن توافق می‌گذرد، خاظرنشان کرد که ایران در حال حاضر، از سانتریفیوژهای سریع‌تر، کارآمدتر و بیشتری استفاده می‌کند و تأسیسات بیشتری دارد که قطعات این سانتریفیوژها را تولید می‌کنند. ایران همچنین در حال احداث تأسیسات جدیدی برای فعالیت‌های هسته‌ای است». دیپلمات ارشد هسته‌ای با استناد به همین گفته‌های خود نتیجه می‌گیرد که «شرایط این توافق (برجام)، در برهه کنونی، با شرایط دیگری جایگزین شده است». بنابراین به گفته مدیر کل آژانس، «شاید ایرانی‌ها به دلایل سیاسی بگویند که باید به این توافق بازگردیم؛ باشد بازگردید. ما مشکی نداریم. اما واقعیت این است که ایران سال ۲۰۱۵ ایران سال ۲۰۲۴ نیست».
احیای برجام راه‌حل برون‌رفت از بحران جاری!
برخلاف آنچه احمد نصر و گروسی گفتند و به مرگ برجام اذعان دارند، سیدحسین موسویان چهارشبه هفته گذشته در مقاله‌ای برای نشریه «شورای سیاست خاورمیانه»، اتفاقا احیای برجام را ذیل پنج گام از جمله راه‌حل‌های در دسترس برای حل منازعات منطقه‌ای معرفی کرد و نوشت: «صلح و ثبات در غرب آسیا به پنج گام اساسی نیاز دارد؛ اول، اسرائیل آتش‌بس باثبات در غزه را هرچه زودتر پذیرفته، راه کمک‌های انسانی بین‌المللی به غزه را باز کند و به قطع نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل درباره تشکیل دو دولت فلسطینی ـ اسرائیلی، احترام بگذارد. دوم، ابتکار قدرت‌های جهانی برای برقراری یک آتش‌بس پایدار بین اسرائیل و ایران است. سوم، گفت‌وگوی ایران و آمریکا برای احیای برجام و رفع خصومت‌های منطقه‌ای. چهارم، تشکیل سیستم امنیت و همکاری جمعی در حوزه خلیج فارس برای پایان‌دادن به تنش‌های دیرینه عربی ـ فارسی و پنجم، عملیاتی‌شدن تصمیمات سازمان ملل در مورد عاری‌سازی خاورمیانه از سلاح‌های کشتار جمعی».
بااین‌حال محمدرضا سالک هم دیگر کارشناسی بود که پیرو تحلیل احمد نصر معتقد است «اساسا آنچه از زبان کسانی چون سیدحسین موسویان طرح می‌شود، صرفا ترسیم یک شرایط ایدئال است که به‌هیچ‌وجه انطباقی با واقعیت‌های جاری منطقه خاورمیانه، به‌خصوص پس از اقدام اسرائیل در حمله به سفارت ایران در دمشق ندارد». این تحلیلگر هم با یک نگاه بدبینانه در ادامه گفت‌وگوی خود با «شرق» اساسا نوشته موسویان در نشریه «شورای سیاست خاورمیانه» را «نسخه‌پیچی آرمان‌گرایانه‌ای توصیف می‌کند که صرفا به توصیه و نصیحت برای واشنگتن و دولت بایدن محدود می‌شود، اما فقدان قرائت‌های رئالیستی در آن موج می‌زند».
با توجه به همین نکات، تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل هم ارجاعی به اقدام دولت بایدن در تمدید‌نکردن معافیت‌های تحریمی ایران در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای می‌زند و معترف است که «در فاصله تقریبا یک‌ساله تا اکتبر سال ۲۰۲۵ که قطع‌نامه ۲۲۳۱ به عنوان ضامن اجرایی برجام به پایان عمر خود می‌رسد و منقضی خواهد شد، دولت بایدن تصمیم گرفت معافیت‌های تحریمی را که به ایران اجازه می‌داد در پروژه‌های هسته‌ای خود با طرف‌های بین‌المللی همکاری کند، تمدید نکند و به گفته او همین گام مخرب نشان می‌دهد که واشنگتن فارغ از اینکه در انتخابات ریاست‌جمهوری آبان‌ماه در آمریکا چه دولتی روی کار بیاید، از هم‌اکنون به‌دنبال کارشکنی در حوزه برجامی و هسته‌ای پس از انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ و تضمین‌های ۱۰ ساله است تا بتواند توافق جدیدی را به تهران تحمیل کند».
سالک اهمیت اقدام دولت بایدن را در این می‌داند که «معافیت‌های همکاری هسته‌ای صادرشده از سوی آمریکا، به کشورها و شرکت‌های خارجی اجازه می‌دهد که در پروژه‌هایی که ماهیت نظامی ندارند فعالیت کنند؛ پروژه‌هایی چون نیروگاه هسته‌ای بوشهر، رآکتور آب سنگین اراک و شراکت در برنامه بازسازی آن و همچنین تأمین سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران که البته با وجود اعطای معافیت‌ها در این حوزه در ادوار قبل هم پیشبرد این پروژه‌ها به‌دلیل تحریم‌های ساختاری آمریکا با چالش‌های بسیاری روبه‌رو بوده است».
فعال‌شدن مکانیسم ماشه در کار نیست!
تحولات برجامی و هسته‌ای ایران به موازات تشدید تنش بین اسرائیل و ایران، یک روی دیگر هم دارد و در مقابل آنچه تلاش بایدن برای احیای برجام به عنوان راه‌حلی برای جلوگیری از تصاعد تنش دانسته شده است، اخیرا برخی ناظران معتقدند که شاید در نشست فصلی پیش‌رو تلاش‌های مخرب اسرائیل، فضا را برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه بیش از گذشته فراهم کند؛ خاص آنکه دوشنبه هفته گذشته و یک روز پس از حمله موشکی و پهپادی گسترده ایران به اسرائیل، گیلعاد اردان، (سفیر اسرائیل) ضمن درخواست برای قراردادن سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی، تأکید کرد که «طرف‌های برجامی مکانیسم ماشه را فعال کنند» که البته این موضع‌گیری اردان مورد انتقاد برخی ناظران قرار گرفت؛ کما اینکه رضا نصری، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل، در توییتی فعال‌شدن مکانیسم ماشه را کاملا بی‌ارتباط به تنش بین ایران و اسرائیل دانست و چنین نوشت: «سفیر اسرائیل در سازمان ملل متحد از کشورهای غربی می‌خواهد که از سازوکار حل اختلاف مندرج در برجام سوءاستفاده کنند و مکانیسم ماشه را به‌خاطر یک موضوع کاملا بی‌ارتباط فعال کنند! بعد از تعهد و احترام اسرائیل به حقوق بین‌الملل سخن می‌گوید! سفیر اسرائیل مایه شرمساری سازمان ملل است!».
بهزاد نیک‌منش هم در این رابطه اگرچه مانند احمد نصر اذعان و تأکید دارد که در شرایط کنونی به هیچ عنوان فضای مثبتی برای احیای برجام از سوی غرب وجود ندارد، اما هم‌زمان تصریح می‌کند که «چیزی به نام فعال‌شدن مکانیسم به شکل دفعی و آنی علیه ایران هم وجود ندارد». این کارشناس نیز در ادامه گپ و گفتش با «شرق»، فعال‌شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و شورای امنیت را نیازمند یک پروسه زمان‌بر حقوقی می‌داند. البته که نیک‌منش این هشدار را هم می‌دهد که «شاید اسرائیل پس از سلسله حملات و ضد حملاتی که طی سه هفته گذشته انجام شده و تصاعد تنشی که با تهران پیدا کرده است، بخواهد به شکل جدی و بی‌سابقه‌ای به دنبال اعمال نظر خود بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نشست فصلی پیش‌رو در خرداد ماه باشد».
با این حال مفسر ارشد حوزه برجامی به «شرق» می‌گوید که «متأسفانه هیچ مرجعی برای رسیدگی به دعاوی حقوقی برجامی ایران وجود ندارد. در نتیجه حتی اگر در نهایت مکانیسم حل اختلاف ذیل ماده ۳۶ برجام را فعال کند، پرونده ایران بعد از ارجاع به کمیسیون مربوطه، هیئت وزیران و هیئت مشورتی نهایتا به شورای امنیت سازمان ملل کشیده خواهد شد» به باور او، «در آنجا مسئله تفسیر حقوقی تعلیق یا کاهش تعهدات هسته‌ای ایران مطابق با خواست و قرائت تهران نخواهد بود». این کارشناس ادامه می‌دهد که «اگر ظرف ۳۰ روز جواب ایران برای آنها قانع‌کننده نباشد، وضعیت سابق قبل از برجام برقرار خواهد شد». مضافا به گفته نیک‌منش، «اگر هرکدام از اعضای ثابت شورای امنیت سازمان ملل که عضو برجام هم به شمار می‌روند (به جز آمریکا که از توافق خارج شده است)، به این مسئله رأی مثبت دهند مکانیسم ماشه خود به خود و به صورت اتوماتیک توسط پروسه حل اختلاف ماده ۳۶ برجام اجرا می‌شود.
پیرو این نکات، مسعود نوری، کارشناس ارشد حقوق و سیاست بین‌الملل هم طی نوشتاری در دیپلماسی ایرانی از منظری دیگر با استناد به بیانیه تروئیکای اروپایی در جریان نشست فصلی پیشین شورای حکام که چهارم تا هشتم ماه مارس سال جاری میلادی برگزار شد، موضوع فعال‌شدن مکایسم ماشه را تحلیل می‌کند و می‌نویسد که «با توجه به لحن و ادبیات این بیانیه، به نظر می‌رسد احتمال ارجاع/ گزارش پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت پررنگ شده است. فلذا، با توجه به وزن سیاسی و امنیتی تروئیکا در شورای حکام آژانس و از سوی دیگر عضویت دائمی آنها در شورای امنیت سازمان ملل متحد، لازم و ضروری است تا نهادهای تصمیم‌گیر و مجری در کشور با همدلی و وحدت در عمل پیرامون موضوع و ضمن درک حساسیت موضوع و شرایط زمانی کنونی، با دوری‌جستن از اقدامات احساسی و شعارگونه و با اتخاذ سیاستی درست، هدفمند و در چارچوب منافع ملی، مانع از اجرای نقشه‌های شوم شوند».
نیک‌منش در فراز مهمی، سناریوی تلاش غربی‌ها برای تعریف و تحمیل توافق جدید بر ایران پیش از انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ را پیش می‌کشد و یادآور می‌شود «چون آمریکایی‌ها پس از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ از برجام خارج شده‌اند، در این بین آلمان، انگلستان و فرانسه به عنوان تروئیکای اروپایی و اعضای برجامی می‌توانند شرایطی را در شورای امنیت فراهم بیاورند که برجام پیش از اکتبر سال ۲۰۲۵ رسما پایان یابد و با فعال‌کردن مکان مکانیسم ماشه، قطع‌نامه‌های شورای امنیت را فعال کنند»./شرق