«اینجا قیطریه! اینجا قیطریه! ما با دنیای مردگان با گمشدگان تاریخ در تماس هستیم، ما مودت تاریخی‌مان را تجدید می‌كنیم.» پرویز كیمیاوی فیلم مستند خود را از كاوش‌های باستان‌شناسی در تپه‌های قیطریه با این جملات آغاز می‌كند و از دریچه چشم مردگان 3 هزار ساله تصاویری از یك كشف مهم باستانی را ثبت می‌كند. كشفی كه در سال1347 تاریخ پایتخت را تغییر داد. در سال 1393 نیز كشف اسكلتی در خیابان مولوی، قدمت تهران را تا 7 هزار سال افزایش داد، اما در دهه چهل اكتشافات باستان‌شناسان در منطقه قیطریه ناگفته‌های بسیاری از تاریخ تهران را عیان كرد كه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و تشابهاتی با كشفیات باستان‌شناسان در مناطق دیگر تهران از جمله شهرری، دروس، پاسداران، مهرآباد و... داشت. سال‌ها بعد و در جریان انجام حفاری‌های مترو در منطقه قیطریه نیز آثار جدیدی از این منطقه كشف شد و تمام این موارد نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و باستان‌شناختی این محدوده از پایتخت است. پس از چند دهه، باز لرزه به گور مردگان 3 هزار ساله قیطریه افتاده است و باید باز هم دوربینی در حفره چشم اسكلتی تعبیه شود تا نگاه نگرانی را كه از پس هزاران سال به تصمیمات لجوجانه مدیران شهری پایتخت دوخته شده، ثبت كند. همان‌گونه كه كیمیاوی دوربینش را در حفره نگاه اسكلتی 3 هزار ساله قرار داد تا تلاش باستان‌شناسان را برای كشف حقیقت به تصویر بكشد، این بار اما كسی به دنبال حقیقت نیست، قرار هم نیست به انبان دانش تاریخی تهران چیزی اضافه شود، شواهد می‌گویند قرار چیز دیگری است.
امانتدار یك تمدن
همه چیز از یك تصویر و خبری آغاز شد كه حكایت از حصاركشی در بخشی از پارك قیطریه با هدف گودبرداری برای احداث مسجد داشت. پارك قیطریه، باغی قاجاری است كه سال‌ها پیش مالكانش آن را برای استفاده عموم مردم تهران در اختیار شهرداری تهران گذاشته‌اند. قطع درختان بخشی از این پارك، نخستین نگرانی بود كه با انتشار خبر گودبرداری مطرح شد، موضوعی كه اعتراض شهروندان را به دنبال داشت و شهردار و سخنگوی شهرداری تهران با این توجیه كه «درختی قطع نخواهد شد» سعی در پایان بخشیدن به آن داشتند. اما حافظه تهران پر است از درختانی كه قرار نبود قطع شوند و باغ‌های بسیاری با همین وعده به مرور تبدیل به برج و مركز خرید شدند. در روزهای اخیر اما كارشناسان تاریخ نگرانی جدی‌تری را مطرح كردند، از جمله حمیدرضا حسینی، پژوهشگر تاریخ كه درباره گودبرداری در پارك قیطریه نقل قولی از سرپرست كاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه در صفحه اینستاگرامش منتشر كرد كه ابعاد جدیدی از اتفاقی كه در پارك قیطریه در شرف وقوع بود را روشن كرد: «در اوایل دهه هشتاد در گفت‌وگویی كه با آقای كامبخش‌فرد داشتم، گفتند: تعداد گورها بسیار بیش از چیزی بود كه ما از دل خاك بیرون كشیدیم. گمانه‌زنی‌ها نشان داد كه بخش بزرگی از آنها زیر پارك قیطریه كنونی است، اما دیگر نخواستیم كه درختان را از بین ببریم و آنجا را كاوش كنیم. آنچه به دست آورده بودیم برای مطالعه درباره «تمدن قیطریه» كافی بود. ترجیح دادیم كه بخشی را برای كاوش و پژوهش آیندگان باقی بگذاریم. ایشان با خوشحالی می‌گفتند: پارك قیطریه و رفت و آمد مردم در آنجا بهترین پوشش حفاظتی برای آثار باستانی است و مانع از دستبرد به آنها می‌شود.» سیف‌الله كامبخش‌فرد، سرپرست كاوش‌های باستان‌شناسی در تپه‌های قیطریه این‌چنین از امانتداری یك تمدن سخن گفته است و حالا این نگرانی وجود دارد كه در سكوت وزارت میراث فرهنگی و شتاب و اصرار شهرداری برای گودبرداری، اتفاقات دیگری در این منطقه باستانی بیفتد.
كشفیات تپه‌های قیطریه
در جریان توسعه شهر تهران در دهه چهل، بخشی از تاریخ تهران خود را نمایان كرد و زمینه بررسی‌های باستان‌شناختی در تپه‌های قیطریه -در مجاورت پارك قیطریه- را فراهم كرد. طبق اسناد موجود بیش از ۵ هزار مترمربع از این محوطه باستانی كاوش شد كه در مجموع شامل ۳۵۰ گور باستانی بود و دستاورد باستان‌شناسان از این كاوش‌ها بالغ بر۵ هزار اثر شامل شمشیر، درفش، سوزن، گردنبند و دستبند و نزدیك به ۲ هزار و ۵۰۰ سفالینه بود. این آثار در همان مقطع به موزه ایران باستان منتقل شدند و بارها در دوره‌های مختلف در معرض دید عموم قرار گرفتند. آن‌گونه كه كامبخش‌فرد در كتاب «تهران 3200 ساله» نوشته است: «كثرت و فراوانی میراث سه هزار ساله شهر مردگان قیطریه تاكنون در هیچ تپه باستانی سابقه نداشته است، چون وجود گورستانی با این وسعت در دوره باستان و آن هم در حوزه تهران نشانه زندگی و حیات مادی در این تپه‌ها و اطراف آن تلقی می‌شد.» او در صفحه 35 كتاب آورده است: «به منظور تعیین وسعت و دامنه گورستان باستانی حدود چهل و پنج گمانه كوچك و بزرگ نیز در اطراف زده شد كه بیشتر آنها به آثار گورستان نرسید، مگر چند گمانه در داخل باغ صارم‌الدوله (پارك قیطریه) و تپه‌های مشرف به آن كه اولی نشان داد ادامه گورستان به داخل باغ كشیده شده و محل دومی گورستان دوره اسلامی بوده كه كار در آنجا متوقف شد. در محوطه باغ نیز به علت رطوبت و نفوذ و فشار ریشه درختان كلیه سفالینه‌ها را خرد كرده، كاوش و خاكبرداری از مرحله سونداژ و یافتن وسعت و دامنه گورستان فراتر نرفت.» امروز در قیطریه اثری از ترانشه‌های تیم باستان‌شناسی و گورستان باستانی مكشوفه در آن سال‌ها باقی نمانده و برج‌ها و منازل مسكونی آن تپه باستانی را پوشانده است. اما بخشی از گورستان باستانی قیطریه كه در محدوده پارك قیطریه قرار دارد و از حوادث و تخریب‌ها و فرسایش تدریجی، جان به در برده بود و می‌شد به ماندگاری آن برای آیندگان امید داشت هم حالا در معرض خطر قرار گرفته است.
اصرار شهردار؛ سكوت وزیر
از ابتدای انتشار خبر احداث مسجد در پارك قیطریه، یكی از انتقادات مطرح شده، این بود كه اصولا ساخت مسجد جزو وظایف شهرداری نیست. اما سخنگوی شهرداری تهران، علت اصرار این نهاد برای ساخت مسجد در پارك قیطریه را «درخواست‌های مكتوب مردمی» عنوان كرده و گفته است مردم سال‌هاست كه خواهان احداث مسجد در میان این پارك هستند. بر فرض صحت این ادعا و مطالبه مردمی برای احداث چنین بنایی، سوالی كه می‌توان از مدیران شهری پایتخت پرسید، این است كه مردم تهران درخواستی مبنی بر مناسب‌سازی معابر برای معلولان به شهرداری ارایه نداده‌اند؟ آیا در شبكه‌های اجتماعی بارها موضوع نامناسب بودن فضاهای عمومی برای معلولان مطرح نشده است؟ مناسب‌سازی فضاهای شهری برای عبور و مرور معلولان جزو وظایف اصلی شهرداری نیست كه به آن توجه نمی‌كند؟ سخنگوی شهرداری تهران می‌گوید این نهاد تنها نقش تسهیل‌گر را در موضوع احداث مسجد دارد، این نقش را نمی‌توان در عرصه‌های دیگر از شهرداری پایتخت انتظار داشت؟
سخنگوی شهرداری تهران می‌گوید: «اینكه برخی مساجد موجود نمازگزار كمی دارند یا بازه سنی خاص نمازگزاران در آنها، به دلایل متعددی باز می‌گردد و دلیل خوبی برای عدم توسعه مساجد نیست.» این اظهارات چه معنایی دارد و آیا نمی‌توان آن را زیر سوال بردن كاركرد اصلی مساجد كه اقامه نماز و انجام امور عبادی است، تلقی كرد؟ براساس آمار رسمی اعلام شده توسط مركز رصد فرهنگی كشور «تعداد مساجد كشور 85 هزار باب است و به ازای هر 3 هزار ایرانی، یك مسجد در كشور وجود دارد.» براساس این گزارش كه آذر ماه سال گذشته منتشر شده است: «در 30.6درصد از مساجد ایران، نماز جماعت در 3 نوبت برگزار می‌شود، درحالی كه در 16درصد از مساجد نماز جماعت اصلا برگزار نمی‌شود و در 12.5درصد از مساجد، نماز جماعت تنها در برخی ایام سال همانند محرم و رمضان برگزار می‌شود و تعداد مساجد فاقد امام جماعت در ایران 33552 باب است.» پیش از این آمار رسمی، در خرداد ماه سال گذشته اظهارات ابوالقاسم دولابی، نماینده ویژه رییس‌جمهور در امور روحانیت هم با واكنش‌هایی همراه بود، او اعلام كرده بود: «از بین حدود ۷۵ هزار مسجد در كشور، درب تعداد ۵۰ هزار مسجد بسته است.» مسجد در معماری شهرهای دوران اسلامی ایران یكی از مهم‌ترین بناها محسوب می‌شود، اما كاركرد اصلی این بنا همواره در دوره‌های مختلف تاریخ برگزاری مناسك عبادی و اقامه نماز و اجتماعات مردمی بوده است. گویا مدیران شهری تهران كاركرد جدیدی برای مساجد تعریف كرده‌اند كه اعلام می‌كنند: «تعداد كم نمازگزاران دلیلی بر عدم توسعه مساجد نیست.»
اصرار شهردار تهران برای احداث مسجد در پارك قیطریه در شرایطی است كه برخی نمایندگان شورای شهر آن را اقدامی خلاف قانون دانسته‌اند، ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران در واكنش به خبر ساخت مسجد در پارك قیطریه نوشته است: «هرگونه ساخت و ساز در بوستان‌ها جز خدمات ضروری، ممنوع است و تغییر كاربری آنها بدون مصوبه مراجع قانونی ممنوعیت جدی دارد، ضمن اینكه در فاصله ۳۰۰ متری پارك قیطریه دو مسجد وجود دارد كه همین مهم، ساخت مسجد در این بوستان را غیرقابل توجیه می‌كند.» این نخستین بار نیست كه چنین اتفاقی در پایتخت می‌افتد. تهرانی‌ها تجربه ساخت مسجد در كنار بنای تئاتر شهر را به خاطر می‌آورند. مسجدی كه به‌رغم تمام مخالفت‌ها و وجود 3 مسجد دیگر در نزدیكی آن ساخته شد. پروژه مسجد ولی‌عصر در دورانی كه محمود احمدی‌نژاد شهردار تهران بود، شروع شد و بی‌توجه به تمام اعتراضات و مكاتبه هنرمندان تئاتر پیش رفت. با وجود تمام استدلال‌هایی كه حامیان پروژه برای انجام آن مطرح می‌كردند، نه تنها ساخت این بنا نتوانست معضلات محدوده اطراف خود را حل كند، بلكه تا سال‌ها حتی درباره كاربری و عنوان آن میان تصمیم‌گیران اختلاف‌نظر وجود داشت كه بنایی كه گنبد و مناره ندارد كاربری مسجد داشته باشد یا مركز فرهنگی و مذهبی یا ...
اقدامات رسمی در جهت تخریب آثار تاریخی اتفاق چندان جدیدی نیست و سكوت متولیان میراث فرهنگی كشور در این مورد، معنایی جز مشاركت در این امر ندارد. شهرداری تهران تا كنون درصدد توجیه موضوع قطع درختان بود و همان پاسخ همیشگی را ارایه می‌كرد كه درختی قطع نخواهد شد و «چند نهال جابه‌جا می‌شوند» اما حال باید دید برای نگرانی علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه تاریخ و باستان‌شناسی درخصوص تخریب این محوطه باستانی چه پاسخی خواهد داشت. وزارت میراث فرهنگی پس از چند روز بالاخره به موضوع ورود كرد، هر چند هنوز وزیر و معاون میراث فرهنگی این وزارتخانه هیچ واكنشی در این زمینه نشان نداده‌اند، اما محسن سعادتی، معاون میراث فرهنگی استان تهران روز یكشنبه به خبرگزاری مهر گفت: «فضایی كه قصد داشتند در آنجا مسجد بسازند، حصار داشت ما به شهرداری اعلام كردیم قبل از انجام هر كاری باید كارشناس میراث فرهنگی این اداره كل در محل مستقر باشد. نیروهای یگان حفاظت از آثار، در محل حاضر شدند و گزارش دادند حصارها برداشته شد و هیچ اقدامی اعم از گودبرداری یا فعالیت دیگری در آن محدوده انجام نشده است.» سعادتی درخصوص توقف كامل این پروژه یا استعلام از وزارت میراث فرهنگی چیزی نگفته است، درحالی كه باتوجه به اثبات وجود آثار باستانی در این محدوده، اجرای هرگونه پروژه عمرانی نیاز به كسب مجوز از وزارت میراث فرهنگی و در صورت لزوم انجام كاوش‌های باستان‌شناسی پیش از هر اقدامی دارد.
منبع: اعتماد