برندگان و بازندگان تغییرات ژئوپلیتیك انرژی در جهان چه كشورهایی هستند؟ در یك سال اخیر به واسطه بحران اوكراین، تغییرات شدیدی در حوزه ژئوپلیتیك انرژی در جهان رخ داده است. تغییراتی كه در یك كفه ترازوی آن كشورهای عربستان، كویت، عراق، عمان و كشورهای شمال آفریقا ازجمله الجزایر به عنوان برندگان این بازی بزرگ قرار دارند و در كفه دیگر ایران به عنوان تنها بازنده آن جا گرفته است.

سقوط یك‌ساله ایران
اخیرا جنگ اوكراین یك‌ساله شد. آثار این جنگ در حوزه‌های مختلف اقتصاد سیاسی بین‌الملل آشكار است. یكی از این حوزه‌ها ژئوپلیتیك انرژی در خاورمیانه است. جنگ اوكراین پویایی انرژی را بین اروپا و خاورمیانه تغییر داده است، زیرا روسیه، بزرگ‌ترین صادركننده گاز طبیعی و دومین صادركننده بزرگ نفت جهان، همچنان با تحریم‌های غرب مواجه است و خاورمیانه قادر به عرضه گازوییل و سایر محصولات پالایش شده به اروپاست. بخش عمده كمبود اروپا را گازوییل تشكیل می‌دهد، زیرا در گذشته، 40درصد از گازوییل خود را از روسیه وارد می‌كرد كه همزمان با اجرای آخرین بسته تحریمی محصولات روسی از 5 فوریه، شروع به كاهش واردات خود كرده است. همزمان با آن، اخیرا در خاورمیانه چندین پالایشگاه ازجمله جیزان در عربستان سعودی، الزور در كویت، كربلا در عراق و دقم در عمان، شروع به كار كرده‌اند یا به زودی در ماه‌های آتی آغاز به فعالیت خواهند كرد. این پالایشگاه‌ها در تلاش‌اند تا محصولات مورد نیاز اروپا را تامین كنند و به نوعی جایگزین روسیه شوند.
طی چند ماه اخیر، چندین رهبر اروپایی با سفر به كشورهای سرشار از انرژی در خاورمیانه و شمال آفریقا، ایجاد روابط مستحكم در زمینه انرژی با آنها را در دستور كار خود قرار دادند. به عنوان مثال، در سفر نخست‌وزیر ایتالیا، جورجیا ملونی در ژانویه به الجزایر، او بر عزم كشورش برای پایه‌گذاری یك مشاركت استراتژیك با الجزایر با هدف حذف انرژی روسیه از ساختار اقتصادی این كشور تاكید كرد.
طبق داده‌های موجود با قطع جریان انرژی از روسیه به عنوان منبع اصلی تامین انرژی اروپا، در این قاره كمبود انرژی وجود دارد. براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، اروپا در سال 2021 روزانه 2.2 میلیون بشكه نفت از روسیه وارد كرد كه 700 هزار بشكه از طریق خطوط لوله و 1.2 میلیون بشكه در روز محصولات نفتی پالایش شده ارسال می‌شد.
اما پس از تهاجم روسیه به اوكراین، دولت‌های اروپایی با مشكلی مواجه شدند كه پیش‌بینی‌ای از آن نداشتند. آژانس بین‌المللی انرژی در نتیجه تحریم‌های روسیه كه شامل صادرات نفت و گاز طبیعی می‌شود، اعلام می‌كند كه اتحادیه اروپا باید كسری یك میلیون بشكه‌ای نفت خام و ۱،۱ میلیون بشكه‌ای فرآورده‌های نفتی در روز را جبران كند؛ این درحالی است كه میدان گازی گرونینگن هلند در ماه اكتبر بسته خواهد شد و نروژ نیز در حال بررسی محدودیت‌های تولید نفت و گاز طبیعی خود است.
بنابراین در پی بحران جنگ روسیه در اوكراین در كمتر از دو یا سه ماه، امنیت انرژی و امنیت عرضه انرژی متزلزل شد و تنها گزینه موجود، به‌كارگیری استراتژی‌های امنیت انرژی دوجانبه یا شاید چندجانبه برای یافتن تامین‌كنندگان جدید بود.
واقعیت این است كه نیازهای آتی انرژی تجدیدپذیر در اروپا به ویژه برای هیدروژن سبز یا آمونیاك تنها از طریق تولیدكنندگان منطقه خاورمیانه، قابل تامین است و بر همین اساس، تمامی كشورهای اروپایی با یكدیگر بر سر دسترسی جدید به شورای همكاری خلیج‌فارس و شمال آفریقا رقابت می‌كنند.
هر چند كه با طولانی شدن جنگ، برخی از كشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا تلاش می‌كنند تا تقاضای انرژی اروپا را پوشش دهند. اما در كوتاه‌مدت به دلیل وجود بسیاری از قراردادهای بلندمدت كه پیشتر امضا شده است، كمبود انرژی وجود دارد. به عنوان مثال، قطر در سال 2022 نسبت به سال 2021، تنها توانست محصولات خود را 10درصد بیشتر به اروپا منتقل كند، زیرا بخش عمده محصولات خود را پیش‌تر و از طریق قراردادهای بلندمدت به مشتریان آسیایی خود فروخته بود. قطر در سال گذشته، صادرات ال‌ان‌جی خود به اروپا را از 16.9میلیون تن، به 19.4میلیون تن افزایش داد و از این طریق سهم اروپا از 21.6درصد به 24.2درصد افزایش یافت.

رشد صادرات خاورمیانه به اروپا
مجموع صدور محموله‌های نفت از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به اروپا از 1.2 میلیون بشكه در روز در سال 2021 به 1.7میلیون بشكه در سال 2022 افزایش یافت و سهم اروپا از 7.5درصد به 9.4درصد افزایش یافت. واردات محصولات اروپا از منا حدود 10درصد از 91 هزار بشكه در روز در سال 2021 به یك میلیون بشكه در سال 2022 افزایش یافته است و از ابتدای سال 2023 تاكنون، صدور حدود 1.2میلیون بشكه در روز را ادامه داده است.
بخش عمده افزایش حجم تجارت میان اروپا با منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، مربوط به عربستان سعودی و عراق بوده است. شركت‌های انرژی اروپایی علاقه شدیدی به پروژه‌های این منطقه از خود نشان داده‌اند و شركت‌های توتال، انی و شل، قراردادهایی را برای توسعه صادرات LNG قطر امضا كرده‌اند و به همراه شركت‌های BP و Equinor نسبت به مناقصه آتی الجزایر علاقه‌مندند.

ایران؛ بازنده بازی اوكراین
از نگاه تحلیلگران مركز پژوهش‌های اتاق ایران، در یك‌سالگی جنگ اوكراین، ژئوپلیتیك انرژی به ‌شدت دگرگون شده است. كشورهای نفتی خاورمیانه و تولیدكنندگان مهم گاز از برندگان این جنگ بوده‌اند. در این میان ایران یك بازنده بزرگ است. درحالی كه این تحول می‌توانست ایران را به بازار جهانی انرژی بازگرداند، اما تصورات اشتباه در مورد زمستان سخت اروپا و نیز تداوم وضعیت تحریمی و نااطمینانی تشدید شونده، عملا حذف ایران از بازار جهانی انرژی را تثبیت كرد. این درحالی است كه حتی روسیه در پیامد تحریم‌های شدید توانسته به صورتی نسبتا موفقیت‌آمیز بازارهای انرژی خود را به سوی شرق تغییر جهت دهد و در بازاری مانند چین جایگزین ایران شود. توجه به این نكته ضروری است كه حذف ایران از بازار انرژی به معنای تخریب بنیان اقتصاد ملی و در میان مدت تخریب بنیان قدرت ملی كشور خواهد بود. تغییر موازنه قدرت ژئواكونومیك در منطقه علیه ایران در میان‌مدت شرایط را برای تضعیف موقعیت ژئوپلیتیك ایران فراهم می‌كند.
منبع: اعتماد