اگرچه تحلیلگران امنیتی یكی از ابرچالش‌های نیم‌قرن پیش‌روی ایران را مساله آب عنوان می‌كنند، اما به نظر می‌آید این چالش همین حالا هم تا اندازه‌ای سربرآورده و كار به بحث درباره احتمال جیره‌بندی آب در آینده نزدیك هم رسیده است؛ موضوعی كه البته در صورت كاهش مصرف شهروندان یا افزایش بارندگی ممكن است به امسال نرسد یا دست‌كم تا پیش از تابستان پیش‌رو در حالت بحرانی نمایان نشود. فارغ از اینكه چند ماه پیش‌رو چگونه سپری شود، آمار رسمی می‌گوید كه ذخیره سدها و همچنین میزان بارندگی كاهش چشمگیر داشته و در صورت ادامه همین وضعیت، جیره‌بندی آب در برخی شهرها گزینه محتمل خواهد بود. در این بین البته شیوه و راهكارهای مدیریتی برای كنترل مصرف یا كاهش پرتی آب هم یكی از گزینه‌های مدنظر مسوولان است كه در چند ماه گذشته هم شدت گرفته و شاهد نوسازی برخی خطوط انتقال آب یا قطع آب باغ‌ویلاها بوده‌ایم. این توضیحات خلاصه درباره شرایط كنونی، چند پرسش اساسی را به میان می‌كشد كه چگونه وضعیت آب ایران به چنین شرایطی رسید و حالا چه راه‌حلی برای گذر از این چالش وجود دارد؟
شرایط آب تهران؛ جیره‌بندی در راه است؟ برخی شهروندان تهرانی مانند ساكنان مركز ایران در چند روز گذشته پیامك‌هایی مبنی بر لزوم همكاری در زمینه كاهش مصرف آب دریافت كرده‌اند كه اگرچه در این پیام‌ها از جیره‌بندی سخنی به میان نیامد، اما روند اخبار و اظهارات به‌گونه‌ای بود كه این نگرانی را در سطح عمومی ایجاد كرده است. این نگرانی البته با واقعیت موجود هم تا اندازه‌ای همخوان است و دست‌كم شرایط سدهای تامین‌كننده آب تهران، چندان امیدواركننده نیست. بر اساس آخرین اخبار رسمی، سدهای پنج‌گانه تامین‌كننده آب تهران یعنی امیركبیر، لتیان، ماملو، لار و طالقان وضعیت نگران‌كننده‌ای دارند؛ ذخیره آب سد ماملو با كاهش ۷۰ درصدی نسبت به میانگین سال گذشته مواجه شده و در حالی كه حجم مفید مخزن این سد كه ۲۲۲ میلیون مترمكعب است، همین حالا تنها ۴۶ میلیون مترمكعب آب دارد. بر اساس آمار رسمی، سد امیركبیر هم این روزها كاهش ۵۰ متری سطح آب نسبت به تراز بیشترین بهره‌برداری را تجربه می‌كند. سد طالقان و لار هم به ترتیب با كاهش ۳۳ و ۶۰ درصدی ذخیره آب نسبت به میانگین پنج ساله مواجه است. این آمار به خوبی شرایط نگران‌كننده این روزهای آب تهران را توصیف می‌كند كه البته كاهش شدید بارندگی هم این چالش را دوچندان كرده تا جایی كه حالا نزدیك به نیمی از مصرف آب تهرانی‌ها را منابع زیرزمینی شكل داده است. علاوه بر این، سخنان «فیروز قاسم‌زاده»، سخنگوی صنعت آب كه پیش‌تر در «اعتماد» منتشر شده هم از كاهش ۷۰ درصدی بارندگی تهران حكایت دارد: «بر اساس ایستگاه‌های وزارت نیرو میزان دریافت آب‌های جاری ۲۸ میلیمتر است كه در مقایسه با متوسط بلندمدت نیم قرن گذشته، ۱۶ درصد كاهش بارندگی رخ داده است. در حال حاضر ۳۸درصد سدهای ایران پر هستند. این عدد معادل ۱۸ میلیارد مترمكعب آب است. اما نكته این است كه میزان انباشت آب مخازن سدها فقط ۲ درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است. سدهای مهم از ۱۰ تا ۷۰ درصد پرشدگی داشته‌اند؛ اما تهران با كاهش ۷۰ درصدی بارندگی روبه‌رو است. عددی كه نسبت به سال گذشته ۲۱ درصد بیشتر شده است.» این اعداد و ارقام اگرچه به خوبی شرایط بغرنج این روزهای آب تهران را تشریح می‌كند، اما منابعی در وزارت نیرو به «اعتماد» گفته‌اند كه همچنان برنامه‌ای برای جیره‌بندی آب وجود ندارد؛ بر اساس این توضیحات، تلاش مسوولان در آبفای كشوری و همچنین آبفای تهران بر این است كه با كمك و همراهی مردم یعنی كاهش مصرف، این روزها را پشت سر بگذرانند. آنها البته به داده‌های هواشناسی و احتمال افزایش بارندگی در روزهای باقیمانده از پاییز و به خصوص زمستان پیش‌رو امیدوارند. آن‌طور كه منابعی در وزارت نیرو به «اعتماد» می‌گویند، اگر تهرانی‌ها در روزهای پیش‌رو با كاهش مصرف همراه این وزارتخانه شوند، قطع آب به صورت گسترده یا حتی جیره‌بندی رخ نخواهد داد. نگرانی درباره وضعیت آب پایتخت ایران، احتمال جیره‌بندی یا قطع آب و همچنین اندیشیدن به راهكاری به نام كاهش مصرف شهروندان البته در حالی است كه بیش از نصف خانوارهای تهران قبض ۱۰هزار تومانی و پایین‌تر پرداخت می‌كنند؛ این آمار را معاون بهره‌برداری شركت آب و فاضلاب كشور در گفت‌وگویی كوتاه با «اعتماد» مطرح می‌كند و در این باره می‌گوید: «یكی از مسائل مرتبط با حوزه مصرف آب، اقتصاد آن است كه البته در حال حاضر تاكید بر كاهش مصرف است و نه بحث بهینه و واقعی‌سازی هزینه آب. همه می‌دانیم كه امروزه و در زندگی روزمره هدررفت آب زیاد است. همین حالا ۵۶ درصد مشتركین آب تهران زیر ۱۰ هزار تومان برای مصرف زیر سرانه ماهانه قبض آب پرداخت می‌كنند در حالی كه قیمت هر مترمكعب ۲۵۰۰ تومان است، اما در بخش خانگی با قیمت ۷۰۰ تومان فروخته می‌شود. این یك واقعیت است كه آب در یك شرایط بحرانی است و باید سیاست‌ها به شكلی وضع شود كه بدمصرفی و هدررفت آب به حداقل برسد.» «هاشم امینی» همچنین درباره راهكارهای پیش‌رو هم می‌گوید: «اصلاح الگوی مصرف آب یك راهكار جدی است كه نه تنها در تهران بلكه در تمام كشور باید اجرایی شود. تجربه دیگر استان‌ها هم ممكن است به كمك تهران یا بقیه نقاط كشور بیاید. مثلا در اصفهان تجربه كاهنده آب را داریم كه استفاده از این تجهیزات كاهنده می‌تواند راهكاری برای برخی دیگر از نقاط كشور مانند تهران هم باشد.» راهكار موقت: مدیریت پرمصرف‌ها، باغ‌ویلاها و قطع انشعاب‌های غیرمجاز مساله و نگرانی درباره آب البته مختص به تهران نیست و همین حالا چندین كلانشهر و استان شرایط بغرنج‌تری را تجربه می‌كنند. علاوه بر این سربرآوردن این مساله اگرچه در یك دهه گذشته بارها محل بحث و بررسی بوده، اما به نظر می‌آید برخی راهكارها برای كاهش مصرف چندان جدی گرفته نشده یا به صورت كامل اجرا نشده است. گفت‌وگو با مسوولان حوزه آب و نیرو در استان‌های مختلف هم این موضوع را تایید می‌كند اگرچه در چندماه گذشته شاهد قطع آب برخی باغ‌ویلاها و انشعاب‌های غیرمجاز بوده‌ایم. در تازه‌ترین خبر مدیركل آبفا مازندران در گفت‌وگو با «اعتماد» از شناسایی ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز آب در مازندران خبر می‌دهد. «بهزاد برارزاده» در این باره می‌گوید: «یكی از مواردی كه در استان مازندران هم وجود دارد، انشعاب‌های غیرمجاز است. در مازندران ما با پیگیری‌های مكرری كه برای شناسایی انجام دادیم، به مراحل خوبی رسیدیم.» آن‌طور كه مدیركل آبفا مازندران می‌گوید از سال ۹۹ تاكنون بیش از ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز در این استان شناسایی شده است: «۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز را شناسایی و تعدادی را قطع كردیم، اما در برخی موارد نمی‌توان ورود كرد، چون اصلا ویلا غیرمجاز ساخته شده و دادستان به ما اجازه قانونی كردن این انشعابات را نمی‌دهد كه ما با این موضوع مشكل داریم. یا حتی درباره حفظ حقوق بیت‌المال ما رسما اعلام كردیم كه در برخی مناطق خود شورا یا دهیارها تلاش و پیگیری می‌كنند كه این انشعاب‌های غیرمجاز فعال شود یا پس از قطع كردن آن را فعال می‌كنند. اینجا باید تعیین‌تكلیف انجام شود؛ این ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز كه در حال استفاده از بیت‌المال هستند و هیچ هزینه‌ای هم پرداخت نمی‌كنند.» نكته مهم دیگر اما برداشت‌های غیرمجاز آب در بسیاری از مناطق كشور است كه این موضوع در استان مازندران حدود ۱۵درصد كل آب این استان است. برارزاده در این باره هم می‌گوید: «ما هم در مازندران این موارد و بحث برداشت‌های غیرمجاز را داشتیم ولی همه را قطع كردیم؛ اقامتگاه‌های غیردایم را شناسایی كردیم، ما ۱۸۵ هزار مشترك انشعاب غیردایم در مازندران داریم كه مستعد این است كه در این باره فكر انجام شود و كاری متفاوت انجام شود. نحوه برخورد ابتدا تذكر، برخورد قانونی و سوم هم قطع انشعاب غیرقانونی بود. به‌طور كلی پرتی آب در استان مازندران ۲۹ درصد است كه ۱۴ درصد ظاهری مانند شكستگی است و ۱۵ درصد هم انشعاب غیرمجاز است.» این توضیحات درباره برداشت‌های غیرمجاز آب در مازندران درحالی است كه پیش‌تر هم مدیرعامل آبفای مشهد در گفت‌وگو با «اعتماد» از قطع ۴هزار انشعاب آب باغ‌ویلا در این شهر خبر داده بود. «حسین اسماعیلیان» در توضیح این موضوع گفته بود: «یكی از مسائل مشهد در حوزه آب باغ‌ویلاها هستند كه گاها خطوط چند ده كیلومتری دارند و این روند یكی از جدی‌ترین معضلات آب مشهد است. سال گذشته بیش از ۱۰ هزار انشعاب غیرمجاز تعیین تكلیف شد كه اكثرا باغ‌ویلا بوده است. باورش سخت است اما صد متر حفاری می‌كنند و در زیرزمین انشعاب می‌گیرند. سال گذشته ما ۴ هزار انشعاب باغ‌ویلا را قطع كردیم.» اهمیت این اقدام زمانی بیشتر آشكار می‌شود كه بدانیم هر باغ‌ویلا شش و نیم برابر خانه عادی مصرف آب دارد.این آمار و اطلاعات درباره تهران، مازندران و خراسان رضوی، تا اندازه‌ای درباره بسیاری دیگر از استان‌ها هم صادق است اگرچه در برخی مناطق حتی شرایط بحرانی‌تر هم هست؛ آماری كه به خوبی از ضرورت عزم جدی مردم و مسوولان برای گذر كوتاه‌مدت از این بحران و در مرحله بعد هم پیدا كردن راه‌حل‌های اساسی برای آینده حكایت دارد. منبع: اعتماد