روزهای پایانی هفته‌ای كه گذشت، مملكت تعطیل بود؛ تعطیلاتی به ‌مناسبت فرارسیدن ایام سوگواری هفته پایانی ماه صفر كه به فرصتی برای برپایی مراسم سوگواری تبدیل شد و درحالی به‌دلیل شرایط خاص ناشی از همه‌گیری كرونا با تفاوت‌هایی نسبت به سال‌های پیش از آن برگزار شد كه در این بین برپایی یكی از این مراسم از جهاتی دیگر نیز متفاوت بود. مراسمی كه البته همزمان با سوگواری شهادت امام رضا (ع)، در راستای گرامیداشت چهلمین روز درگذشت علامه محمدرضا حكیمی در حسینیه جماران برگزار شد و كنار یادگار و برخی اعضای بیت امام و شماری از روحانیان و شخصیت‌ها و چهره‌های سیاسی عمدتا اصلاح‌طلب، یك میهمان ویژه داشت؛ سیدمحمد خاتمی، رییس دولت اصلاحات كه اگرچه این سال‌ها به‌رغم پاره‌ای از محدودیت‌ها در برخی محافل عمومی شبیه به این حاضر شده اما از حدود یك دهه پیش تا شامگاه پنجشنبه هفته‌ای كه پشت سر گذاشتیم، دست‌كم در این سطح امكان سخنرانی نداشته است. این‌بار اما اوضاع متفاوت بود و مراسمی كه با سخنرانی محمدرضا عبداللهیان مدیر موسسه معارف اسلامی امام رضا(ع) آغازشد و با سخنان سیدحسن خمینی، یادگار امام به پایان رسید، در میانه راه به فرصتی برای سخنرانی سیدمحمد خاتمی تبدیل شد تا رییس دولت اصلاحات درحالی پس از حدود 12 سال (11 سال و 9 ماه و 10 روز) در حسینیه جماران نطق كند كه ازقضا آن سخنرانی نیمه‌كاره حدود 12 سال پیش را نیز در همین حسینیه ایراد كرده بود؛ مكانی كه بیش از هر چیز یادآور خاطرات حضور و سخنرانی‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی است اما به‌خصوص حالا كه بار دیگر به محلی برای ایراد نظرات رییس دولت اصلاحات تبدیل شده، در عین حال خاطرات تلخ آن سخنرانی پنجم دی‌ماه 88 خاتمی را نیز زنده می‌كند. سخنرانی شام غریبان محرم آن سال كه در پی فضای متشنج ناشی از حوادث پس از انتخابات ریاست‌جمهوری دهم، با حمله گروهی از مخالفان اصلاحات نیمه‌كاره ماند و به عنوان مقطعی در تاریخ سیاسی معاصر ایران ثبت شد كه سرآغاز سلسله‌رویدادهایی در راستای افزایش محدودیت‌های سیاسی برای سیدمحمد خاتمی بود. رویدادهایی كه شاید اوج‌شان، حدود یك سال و یك ماه بعد و با آغاز حصر خانگی میرحسین موسوی، مهدی كروبی و زهرا رهنورد در بهمن‌ماه 89 رقم خورد و حالا در شرایطی به‌ نظر می‌رسد گشایش‌هایی نسبی در حال وقوع است كه اصلاحات و اصلاح‌طلبی در این بازه زمانی یك دوره یا به تعبیر دقیق‌تر چرخه كامل اوج و حضیض را پشت سر گذاشته است.

آنچه اما حالا به عنوان شاهد و سندی باعث شده تا این ادعا یا دست‌كم گمانه و ظن را درخصوص تغییر در شرایط محدودیت‌های سیاسی پیرامون سیدمحمد خاتمی پیش كشید و به بحث گذاشت، گشایش مشابهی است كه ظاهرا در وضعیت حصر یكی از محصوران رقم خورد و بر این اساس مهدی كروبی، پدر معنوی حزب اعتماد ملی نیز حدود 48 ساعت پیش از آنكه خاتمی در حسینیه جماران و در حضور جمعیت به ایراد سخنرانی بپردازد، در منزل دبیر كل حزب كارگزاران سازندگی اما به هر حال در حضور جمعی از چهره‌های سیاسی اصلاح‌طلب سخنرانی كرد و رسانه‌ها در پوشش این خبر از تعابیری چون «نخستین سخنرانی كروبی پس از 11 سال» استفاده كردند؛ آن‌هم در حالی كه كروبی در آن نشست كه به میزبانی غلامحسین كرباسچی و با حضور چهره‌هایی چون علی جنتی، اسماعیل دوستی، محسن هاشمی، محمد عطریانفر، حسین مرعشی، یدالله طاهرنژاد، محمد قوچانی، غلامرضا انصاری و برخی از دیگر اصلاح‌طلبان برگزار شد، سخنانش را این‌طور آغاز كرد: «ابتدا از آقای كرباسچی تشكر می‌كنم كه این برنامه را گذاشت و از ما دعوت كردند و ما هم گفتیم كه اگر آقایان و مسوولان اجازه بدهند می‌آییم كه آن آقایان هم اجازه دادند.»
دو روز پس از آن سخنرانی كروبی در جمعی به‌ نسبت محدود اما سیدمحمد خاتمی در یك مراسم سوگواری و نشستی عمومی حاضر شد كه در حسینیه جماران برگزار شد و رییس دولت اصلاحات علاوه بر آنكه امكان شركت در مراسم را پیدا كرد، دقایقی نیز به بیان نكات مختلف سیاسی و غیرسیاسی مشغول شد. با این همه اما واقعیت آن است كه شرایط این بیش از یك دهه گذشته سیدمحمد خاتمی، مهدی كروبی و البته میرحسین موسوی و زهرا رهنورد در اغلب موارد و محدودیت‌ها بدون اعلام رسمی و به‌ نحوی رقم خورده كه نه‌تنها اظهارنظر درخصوص زمان آغاز این دوره و تاریخ اعمال آن را دشوار ساخته، بلكه حتی این امكان را نیز از ناظران سلب كرده كه بتوانند با دقت و به‌ دور از گمانه‌زنی رسانه‌ای، درخصوص علت اعمال این محدودیت‌ها، استدلال كرده و له یا علیه آن استناد كنند. با این حال با اتكا به روند رویدادهای سیاسی و بر پایه بازخوانی رویدادهای تاریخی این بازه زمانی حدودا 12 ساله، می‌توان دست‌كم به‌طور حدودی از روند شرایطی گفت كه ابتدا رفته‌رفته و با سیری افزاینده، محدودیت‌های سیاسی و رسانه‌ای این بزرگان سیاسی منتسب به جناح چپ و جریان اصلاحات را تكمیل كرد و از چندسال پیش با سیری كندتر از آنچه در جریان افزایش محدودیت‌ها شاهد بودیم، گشایش‌هایی را در وضعیت ظهور و بروز سیاسی و رسانه‌ای آنان رقم زد.
در این میان البته دست‌كم در فضای رسانه‌ای برای آغاز حصر خانگی میرحسین موسوی، مهدی كروبی و زهرا رهنورد تاریخی مشخص ذكر شده است. حصری كه البته شاید بتوان آغازش را 21 بهمن‌ماه 89 یعنی زمانی عنوان كرد كه از آن پس از ورود و خروج مهدی كروبی از منزلش ممانعت به عمل آمد اما معمولاً یك هفته بعد از آن تاریخ، یعنی 28 بهمن‌ماه 89 زمانی كه در فلزی بن‌بست اختر نصب و ممانعت از تردد میرحسین موسوی و زهرا رهنورد آغاز شد. اما درمورد سیدمحمد خاتمی كه این سال‌ها را نه در حصر، بلكه با محدودیت‌هایی مواجه بوده و این محدودیت‌ها نیز بیش از آنكه به رفت و آمدهای او مربوط باشد، به بروز و ظهور رسانه‌ای او ارتباط داشته، اوضاع كمی پیچیده‌تر است.
با این همه شاید آن‌طور كه پیش‌تر اشاره شد، عاشورای 88 را بتوان آغاز محدودیت‌های خاتمی در ارتباط با جامعه عنوان كرد. زمانی كه سخنرانی روز 5 دی‌ماه سال 88 رییس دولت اصلاحات در حسینیه جماران درپی حمله نیروهای لباس شخصی و مخالفان نیمه‌كاره رها شد و بیش از یك ماه بعد، وقتی او برای شركت در راهپیمایی 22 بهمن‌ماه، خود را به خیابان زنجان رسانده و به‌سمت میدان آزادی در حال حركت بود، بار دیگر با حمله‌ای مشابه مواجه شد. حدود یك سال بعد، زمستان 89 یعنی همان مقطعی كه مصادف است با آغاز حصر خانگی میرحسین موسوی، مهدی كروبی و زهرا رهنورد، چند اتفاق دیگر منجر به آشنایی بیشتر خاتمی با محدودیت‌های تازه شد. اتفاقاتی كه دیدار دی‌ماه با نمایندگان فراكسیون اقلیت مجلس هشتم كه با عنوان فراكسیون نیروهای خط امام یا همان فراكسیون اصلاح‌طلبان فعالیت می‌كرد، واكنش تند محافظه‌كاران را برانگیخت و ازجمله حسین شریعتمداری در یكی از سرمقاله‌های كیهان به‌شدت نسبت‌ به رفتار و كردار رییس دولت اصلاحات و البته نمایندگان اصلاح‌طلب وقت مجلس اعتراض كرد.
اما كمی بعد وقتی خبرگزاری فارس در گفت‌وگویی مختصر از قول دبیر اجرایی جامعه وعاظ تهران و از چهره‌های نزدیك به محمود احمدی‌نژاد از ممنوع‌الخروجی سیدمحمد خاتمی خبر داد، موجی از واكنش‌ها به راه افتاد. زمانی كه امیری‌فر به ‌نقل از یك مقام اطلاعاتی و بدون اشاره به نام او، مدعی شد كه این مقام اطلاعاتی در محفل خصوصی روحانیون جامعه وعاظ كه ظاهرا 17 اسفندماه 89 برگزار شده بود، از ممنوع‌الخروجی خاتمی خبر داد و اگرچه سیدمحمود علیزاده طباطبایی، با تكذیب این خبر اعلام كرد كه خاتمی در مدت اخیر اساسا برنامه‌ای برای سفر به خارج از كشور نداشته، این موج خبری برای چندسالی فروكش كرد، مصاحبه علی لاریجانی با لوموند و تاكید رییس وقت مجلس بر نقش رییس دولت دهم در ممنوع‌الخروجی رییس دولت اصلاحات بار دیگر این موضوع را به صدر اخبار بازگرداند. هرچند محمود احمدی‌نژاد به همان سبك و سیاق همیشگی نقش خود و اصولا دولت دهم را در این مهم رد كرد اما در ادامه وقتی آذرماه 92 خاتمی قصد داشت به‌ منظور شركت در مراسم گرامیداشت نلسون ماندلا، عازم آفریقای جنوبی شود، «به‌رغم نظر مساعد رییس‌جمهوری و پیگیری وزارت خارجه (دولت یازدهم) برای صدور ویزا برای شركت سیدمحمد خاتمی در مراسم گرامیداشت نلسون ماندلا، او به دلیل ممنوع‌الخروجی نتوانست در آن مراسم شركت كند.» این درحالی بود كه این‌بار برخلاف آنچه طی 4 سال پیش از آن شاهد بودیم، به‌دلیل اصرار خاتمی بر ارایه حكم ممنوع‌الخروجی، این حكم به او ارایه می‌شود.
ممنوعیت رسانه‌ای خاتمی اما كمتر از محدودیت‌های سیاسی و وضعیت خاصی كه برای ترددش ایجاد شد، با اما و اگر و ابهام همراه بود. چه آنكه این‌بار این مساله صراحتا از جانب قوه قضاییه اعلام شد. هرچند این خبر نیز پس از مدت‌ها اظهارنظرهای ناروشن و فضای مبهم، رسما اعلام شد و درنتیجه غلامحسین محسنی اژه‌ای سخنگوی وقت قوه قضاییه در بهمن‌ماه 93 از اعمال محدودیت‌های رسانه‌ای برای خاتمی پرده برداشت.
این درحالی بود كه با آغاز به كار مجلس دهم در خردادماه 95 و تشكیل فراكسیون امید با عضویت حدود یكصد نماینده اصلاح‌طلب، كمیته‌ای تحت عنوان كمیته رفع حصر ذیل این فراكسیون تشكیل شد تا اصلاح‌طلبان مجلس دهم بتوانند با جدیت و نظم و دقت بیشتر وضعیت محدودیت‌های سیاسی و رسانه‌ای بزرگان اصلاحات را پیگیری كنند. پیگیری‌هایی كه اگرچه به نتیجه مشخصی ناظر بر پایان محدودیت‌ها منتج نشد اما سرآغاز روندی بود كه طی آن به‌صورت گام به گام و رفته‌رفته، گشایش‌هایی در وضعیت حصر خانگی میرحسین موسوی، مهدی كروبی و زهرا رهنورد اعمال شد و همزمان شرایط بروز و ظهور سیاسی و رسانه‌ای سیدمحمد خاتمی نیز به‌صورت گام به گام تغییر كرد تا اینكه پنجشنبه هفته‌ای كه گذشت بالاخره رییس دولت اصلاحات پس از 11 سال و 9 ماه و 10 روز از زمانی كه سخنرانی‌اش در حسینیه جماران نیمه‌كاره ماند، در این مكان حاضر شد و در حضور یادگار امام و جمعی از چهره‌های سیاسی و گروهی از شهروندان سخنرانی كرد؛ آ‌ن‌هم درحالی كه چنان‌چه اشاره شد حدود 48 ساعت پیش از آن، مهدی كروبی نیز پس از 11 سال حصر خانگی در جمعی محدود از چهره‌های سیاسی سخنرانی كرد.

منبع: اعتماد